Miasta, perły architektury polskiej okresu renesansu w numizmatyce
Do najważniejszych miast, pereł architektury polskiej okresu renesansu należą: Zamość, o którym pisałem już w artykule pt. „Zamość – Padwa Północy” oraz Kazimierz Dolny i Sandomierz. W architekturze renesansu dominuje manieryzm, wzory niderlandzkie i pojawiają się elementy wczesnego baroku wprowadzane przez zakon jezuitów oraz dwór królewski Zygmunta III Wazy, który osobiście decydował o wyrazie artystycznym swoich fundacji.
W renesansie białe piaskowce i alabastry zaczęto zastępować przez ciemne marmury. Bogactwo motywów dekoracyjnych nakładało się na częste braki w harmonii kompozycji oraz proporcji bryły. Obok centralnych ośrodków artystycznych jak Kraków, Gdańsk i Lwów, na obszarach prowincjonalnych stosowano swoiście interpretowane formy znane z większych ośrodków – z najbardziej znanych to „typ lubelski” z bezwieżowymi kościołami zwieńczonymi bogato rozczłonkowanymi szczytami i fantazyjnie dekorowanymi sklepieniami, docierający wszędzie tam gdzie docierała kultura polska – od Kijowa po Druję nad Dźwiną i od Kalisza po Rzeszów. Typ ten miał także wpływ na kamienice mieszczańskie z attykami.
Zapraszam zatem do pierwszego z miast, które obrałem za temat tego artykułu, a mianowicie Kazimierza Dolnego nad Wisłą.
Kazimierz Dolny nad Wisłą (jid. קוזמיר Kuzmir, Kazimierz nad Wisłą) – miasto w zachodniej części województwa lubelskiego, w powiecie puławskim, nad Wisłą, na Płaskowyżu Nałęczowskim. Jest siedzibą władz miejsko-wiejskiej gminy Kazimierz Dolny. Historycznie położony jest w Małopolsce (początkowo w ziemi sandomierskiej, a następnie w ziemi lubelskiej). Był miastem królewskim Korony Królestwa Polskiego. Według danych z 31 grudnia 2008 miasto miało 3485 mieszkańców. Obecnie w mieście znajduje się znany ośrodek turystyczno-wypoczynkowy oraz przystań żeglugi na Wiśle i port jachtowy.
Panorama Kazimierza Dolnego i Małopolskiego Przełomu Wisły z Góry Trzech Krzyży – fot.: WIKIPEDIA
Początki osady sięgają XI wieku. Na jednym ze wzgórz istniała osada zwana Wietrzną Górą, należąca do zakonu benedyktynów. W 1181 roku Kazimierz Sprawiedliwy przekazał osadę norbertankom z podkrakowskiego Zwierzyńca. Norbertanki zmieniły nazwę osady na Kazimierz (imię darczyńcy). Nazwa została odnotowana w kronikach po raz pierwszy w 1249 roku, a przymiotnik „Dolny” został dodany w latach późniejszych, w celu odróżnienia osady (w dolnym biegu rzeki, choć tak naprawdę jest to bieg środkowy) od Kazimierza, założonego pod Krakowem (w górnym biegu rzeki). Po około 150 latach osada i okoliczne wsie stały się dobrami korony. Władysław Łokietek w 1325 roku ufundował kościół parafialny.
Rynek w Kazimierzu Dolnym – fot.: WIKIPEDIA
Założenie miasta oraz budowę zamku obronnego legendarnie przypisuje się Kazimierzowi Wielkiemu. Prawa miejskie zostały przyznane w pierwszej połowie XIV w. W 1406 r. Władysław Jagiełło dokonał lokacji miasta na prawach magdeburskich. Wytyczono rynek, ulice, wyznaczono działki pod budowę. Jedynie północną część rynku pozostawiono bez zabudowy. Dzięki temu do dnia dzisiejszego rynek otwarty jest na farę i zamek, który to widok podziwiany jest przez malarzy i turystów. W 1501 r. Kazimierz Dolny stał się siedzibą starostwa. Zygmunt I Stary, zadłużony u Mikołaja Firleja, nadał w 1519 r. jemu i jego synowi Piotrowi dożywotni tytuł starosty kazimierzowskiego. Kazimierz pozostawał we władaniu rodu Firlejów do 1644 r. W tym czasie przebudowany został zamek w Kazimierzu. Po pożarach w latach 1561 i 1585 spichlerze i domy mieszkalne zostały odbudowane przy wykorzystaniu skał wapiennych z okolicznych wzgórz. Firlejowie dbali także o uprzywilejowanie miasta w handlu zbożem spławianym Wisłą do Gdańska, który to handel już wcześniej (w okresie od XVI do XVII w.) przyczynił się do rozwoju miasta. Na handlu zbożem wyrosły kupieckie rody Przybyłów, Czarnotów, Celejów (przybyłych z Włoch). W 1628 r. na Wietrznej Górze osiedlili się franciszkanie, pobudowali klasztor i rozbudowali istniejący (od 1585) kościół.
Złoty wiek Kazimierza skończył się w lutym 1656 r. wraz ze spaleniem miasta i zamku przez wojska króla szwedzkiego, Karola Gustawa. Powtarzające się przemarsze wojsk i późniejsza zaraza przyczyniły się do upadku miasta. W 1677 r. Jan III Sobieski wydał dekret pozwalający osiedlać się kupcom ormiańskim, greckim i żydowskim. Ożywienie gospodarcze nie trwało jednak długo. Kolejne wojny polsko-szwedzkie ponownie spustoszyły miasto. Spadło także zapotrzebowanie w Europie na polskie zboże. Kupcy próbowali rozwijać handel drewnem i przemysł szkutniczy. Jednak nie były to zyski podobne do tych osiąganych na handlu zbożem. Późniejsze rozbiory odcięły Kazimierz od rynków zbytu.
18 marca 1831 roku rozegrała się tutaj jedna z bitew powstania listopadowego – bitwa pod Kazimierzem Dolnym.
„Powstańcy zdobywają Kazimierz”, drzeworyt Victora Ma Deroya i E. Roevensa, opublikowany
w paryskim czasopiśmie „Le Monde Illustre” - ilustracja: http://www.wkazimierzudolnym.pl/
Od końca XIX w. Kazimierz Dolny stał się miejscowością wypoczynkową. W okolicznych wąwozach zaczęły powstawać wille i pensjonaty dla letników, przede wszystkim z Lublina i Warszawy.
31 października 1927 roku miejscowość uzyskała prawa miejskie.
Kolejnych zniszczeń dokonały działania podczas II wojny światowej. Kazimierz został odbudowany w znacznej mierze dzięki staraniom Karola Sicińskiego, któremu to zadanie powierzył ówczesny minister kultury. Dzisiaj Kazimierz Dolny stanowi zespół urbanistyczno-krajobrazowy, w którym został zachowany historyczny układ ośrodka handlu położonego na szlaku wiślanym.
27 kwietnia 1979 roku (na podstawie projektu Zakładu Ochrony Przyrody PAN w Krakowie) został tu utworzony Kazimierski Park Krajobrazowy z (liczne wąwozy lessowe).
Jeden z licznych w okolicy Kazimierza Dolnego wąwozów lessowych – fot.: WIKIPEDIA
8 września 1994 roku kazimierski zespół zabytkowy został uznany za Pomnik historii zarządzeniem Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej Lecha Wałęsy.
Zabytki miasta: kościół farny św. Jan Chrzciciela i św. Bartłomieja Apostoła (1586-1589) pierwotnie gotycki z 1. połowy XIV w., ufundowany przez Kazimierza Wielkiego, odbudowany po pożarze w latach 1586-1613 w stylu renesansu lubelskiego, ze sklepieniem kolebkowym z lunetami pokrytym dekoracją sztukatorską w 1613 r., ruiny zamku królewskiego (XIV w.) zbudowanego prawdopodobnie przez Kazimierza Wielkiego, w Bochotnicy (4 km od miasta) ruiny zamku rycerskiego z XIV w. (wg legendy zbudowanego dla Esterki przez Kazimierza Wielkiego), należącego w końcu XIV w. do Firlejów, w rynku kamienice podcieniowe Przybyłów (1615), kamienica Celejowska (1635), spichrze z XVII w., wolnostojąca cylindryczna baszta - prawdopodobnie z XIII w., pozostałość fortyfikacji Władysława Łokietka.
Ruiny zamku w Kazimierzu Dolnym – fot.: WIKIPEDIA
Kazimierz Dolny to najbardziej znane w Polsce zabytkowe miasteczko z licznymi manierystycznymi budowlami sakralnymi i mieszczańskimi.
Numizmaty związane z Kazimierzem Dolnym:
– 2 ZŁOTE (2008) / Kazimierz Dolny – Kościół św. Jana Chrzciciela i św. Bartłomieja (Seria: Zabytki kultury materialnej w Polsce)
2 ZŁOTE / Emitent: Narodowy Bank Polski; producent: Mennica Polska S.A. - Warszawa; emisja: 17.06.2008 r.; materiał: GOLDEN NORDIC (CuAl5Zn5Sn1); średnica: 27 mm; masa: 8,15 g; nakład: 1 380 000 szt.,
stempel: zwykły, projekt: Ewa Tyc-Karpińska (awers), Ewa Olszewska-Borys (rewers)
Awers: Orzeł w koronie, po bokach orła rok 20 - 08, górą łukiem napis: RZECZPOSPOLITA POLSKA, dołem łukiem napis: ZŁ 2 ZŁ poprzedzony i zakończony sześcioma perełkami; pod łapą orła znak mennicy warszawskiej.
Rewers: Stylizowane wizerunki: dachów domów oraz kościoła farnego przy rynku w Kazimierzu Dolnym; u góry stylizowany wizerunek Góry Trzech Krzyży; u dołu półkolem napis: KAZIMIERZ DOLNY.
Kościół św. Jana Chrzciciela i św. Bartłomieja – kościół farny położony przy rynku w Kazimierzu Dolnym. Ufundowany został przez Kazimierza Wielkiego ok. 1325 roku i przebudowany w stylu renesansowym ok. 1553 roku.
Kościół św. Jana Chrzciciela i św. Bartłomieja w Kazimierzu Dolnym – fot.: WIKIPEDIA
Kościół położony jest na wzgórzu, poniżej ruin zamku, od strony północno-wschodniej kościoła położony jest cmentarz, od strony południowo-zachodniej stok wzgórza spada ku miastu. Warunki terenowe spowodowały odchylenie kościoła, fara nie jest orientowana, absyda prezbiterium skierowana jest w kierunku południowo-wschodnim.
Świątynia i przybudówki zbudowane z wapienia (wapniaka), nawa i wieża frontowa okładzina z cegły tynkowana, tynk malowany.
Kościół jest jednonawowy, prezbiterium zamknięte półokręgiem. Posiada sklepienie kolebkowe z lunetami, okrągłą basztę przy narożniku północnym. Do fasady przylega trzykondygnacyjna, czteroboczna wieża. Od strony północno-wschodniej do nawy przylegają dwie kaplice, do prezbiterium zakrystia (sklepienia) od południowego zachodu oraz mały babiniec
Nawę podpiera sześć skarp, cztery są wtopione w ściany przybudówek, dwie z kolei, od strony południowo-zachodniej i na zachodnim narożniku są widoczne.
Wnętrze kościoła zdobią: rzeźbione głowice pilastrów, bogate sztukaterie sklepień i dekorowany rzeźbiarsko portal do jednej z kaplic. Zewnętrze: skarpy – pilastry na ścianach bocznych nawy, trzystrefowy szczyt frontowy, poziome strefy podzielone pilastrami, szczyt tylny zdobiony ornamentem okuciowym oraz szczyty ujęte wolutami i obeliskami.
– 20 ZŁOTYCH (2008) / Kazimierz Dolny – Kościół św. Jana Chrzciciela i św. Bartłomieja (Seria: Zabytki kultury materialnej w Polsce)
20 ZŁOTYCH / Emitent: Narodowy Bank Polski; producent: Mennica Polska S.A. - Warszawa;
emisja: 17.06.2008 r.; materiał: srebro (Ag.925); średnica: 38,61 mm; masa: 28,28 g;
nakład: 125 000 szt., stempel: lustrzany, projekt: Ewa Olszewska-Borys
Awers: U góry w środku wizerunek orła w koronie, pod nim z prawej strony napis: 20 ZŁ, z lewej strony stylizowany wizerunek fragmentu zwieńczenia kamienicy Celejowskiej w Kazimierzu Dolnym; u góry z prawej strony półkolem napis: RZECZPOSPOLITA POLSKA 2008; pod łapą orła znak mennicy warszawskiej.
Rewers: Z lewej strony stylizowane wizerunki: studni pokrytej gontowym daszkiem oraz dachy domów przy rynku w Kazimierzu Dolnym; centralnie stylizowany wizerunek fragmentu kościoła farnego; u góry łukiem napis: KAZIMIERZ DOLNY.
– KAZIMIERZE 2007 (I emisja) / Kamienica Celejowska (Dukaty lokalne)
4 KAZIMIERZE / Emitent: Urząd Miasta Kazimierz Dolny, producent: Mennica Polska S.A., materiał: mosiądz,
nakład: 20 000 szt., czas obowiązywania: 08.12.2007 – 29.02.2008, średnica: 27 mm, waga: 8,4 g,
stempel: zwykły, bok: gładki, projekt: Witold Nazarkiewicz (awers), Robert Kotowicz (rewers)
40 KAZIMIERZY / Emitent: Urząd Miasta Kazimierz Dolny, producent: Mennica Polska S.A., materiał: srebro (Ag.500), nakład: 500 szt., czas obowiązywania: 08.12.2007 – 29.02.2008, średnica: 32 mm, waga: 14,14 g, stempel: lustrzany, bok: gładki, projekt: Witold Nazarkiewicz (awers), Robert Kotowicz (rewers)
400 KAZIMIERZY / Emitent: Urząd Miasta Kazimierz Dolny, producent: Mennica Polska S.A., materiał: złoto (Ag.900), nakład: 100 szt., czas obowiązywania: 08.12.2007 – 29.02.2008, średnica: 21 mm, waga: 8 g,
stempel: lustrzany, bok: gładki, projekt: Witold Nazarkiewicz (awers), Robert Kotowicz (rewers)
Kamienica Celejowska (przy ul. Senatorskiej) ukończona przed 1630 roku. Zdobi ją rustykalna dekoracja dwóch kondygnacji mieszkalnych, na tle której wyraźnie widoczne są rzeźbione obramowania okien i bramy. Powyżej wysoka, dwukondygnacyjna attyka ozdobiona w dolnej partii półkolistymi niszami oddzielonymi od siebie pilastrami, a w górnej grzebieniem, w którym umieszczono wnęki z rzeźbami przedstawiającymi postacie Chrystusa, Matki Boskiej, Jana Chrzciciela i św. Bartłomieja.
Kamienica Celejowska - fot.: http://fotoforum.gazeta.pl/
– KAZIMIERZE 2008 (II emisja) / Kamienice braci Przybyłów: Mikołaja i Krzysztofa (Dukaty lokalne)
4 KAZIMIERZE / Emitent: Urząd Miasta Kazimierz Dolny, producent: Mennica Polska S.A., materiał: mosiądz,
nakład: 20 000 szt., czas obowiązywania: 03.04.2008 – 30.06.2008, średnica: 27 mm, waga: 8,4 g,
stempel: zwykły, bok: gładki, projekt: Witold Nazarkiewicz (awers), Robert Kotowicz (rewers)
40 KAZIMIERZY / Emitent: Urząd Miasta Kazimierz Dolny, producent: Mennica Polska S.A., materiał: srebro (Ag.500), nakład: 500 szt., czas obowiązywania: 03.04.2008 – 30.06.2008, średnica: 32 mm, waga: 14,14 g, stempel: lustrzany, bok: gładki, projekt: Witold Nazarkiewicz (awers), Robert Kotowicz (rewers)
400 KAZIMIERZY / Emitent: Urząd Miasta Kazimierz Dolny, producent: Mennica Polska S.A., materiał: złoto (Ag.900), nakład: 100 szt., czas obowiązywania: 03.04.2008 – 30.06.2008, średnica: 21 mm, waga: 8 g,
stempel: lustrzany, bok: gładki, projekt: Witold Nazarkiewicz (awers), Robert Kotowicz (rewers)
Kamienice pod św. Mikołajem i pod św. Krzysztofem - kamienice braci Przybyłów: Mikołaja i Krzysztofa. Dwukondygnacyjne kamienice mieszczące się przy rynku. Gotyckie budynki zostały przebudowane ok. 1615 roku i ozdobione dużymi płaskorzeźbami przedstawiającymi świętych, patronów braci, umieszczonymi na tle boniowanych elewacji wśród innych, bogatych motywów rzeźbiarskich. Powyżej wysokie attyki podzielone gzymsami na dwa poziomy. W niższej części podział i zdobienia attyk są do siebie zbliżone – pola oddzielone pilastrami zdobią płaskorzeźby. Górne części attyk różnią się wyraźnie: kamienica pod św. Krzysztofem zwieńczona jest delikatnym grzebieniem złożonym ze sterczyn o zróżnicowanej wysokości, kamienica pod św. Mikołajem masywniejszą dekoracją złożoną z pól zwieńczonych trójkątnymi tympanonami oddzielonymi od siebie płaszczyznami z fantazyjnym ornamentem.
Kamienice braci Przybyłów – fot.: http://www.polskaniezwykla.pl/
– EUROKAZIMIERZE 2009 / Spichlerz Mikołaja Przybyły (Dukaty lokalne)
7 EUROKAZIMIERZY / Emitent: Urząd Miasta Kazimierz Dolny, producent: Mennica Polska S.A., materiał: bimetal:
otok: mosiądz (CuZn), rdzeń: miedzionikiel (CuNi), nakład: 20 000 szt., czas obowiązywania: 18.07.2009
– 30.09.2009, średnica: 27 mm, waga: 9,1 g, stempel: zwykły, bok: gładki, projekt: Witold Nazarkiewicz
70 EUROKAZIMIERZY / Emitent: Urząd Miasta Kazimierz Dolny, producent: Mennica Polska S.A., materiał: srebro
(Ag.500), nakład: 500 szt., czas obowiązywania: 18.07.2009 – 30.09.2009, średnica: 32 mm, waga: 14,14 g, stempel: lustrzany, bok: gładki, projekt: Witold Nazarkiewicz
Współpraca Kazimierza Dolnego i Staufen rozpoczęła się w lipcu 1994 roku. 15. letnie partnerstwo realizowane poprzez wymianę kulturalną, wystawy, koncerty i osobiste kontakty mieszkańców zbliżyło społeczności obu miast. Przyczyniło się do europejskiej integracji. Leżące u podnóża Schwarzwaldu Staufen to malownicze miasto słynne ze swoich winnic, ale także owiane legendą działalności mieszkającego tu w XVI wieku - Johanna Georga Fausta, alchemika i magika, znanego z literatury jako Doktor Faust. Europejskie genius loci Kazimierza Dolnego tworzone jest natomiast od wieków poprzez charakterystyczny krajobraz przełomu Wisły, unikalną architekturę i pokolenia tworzących tu artystów. Dziś Kazimierz Dolny i Staufen, miasta mające długą historię, z nadzieją spoglądają w przyszłość, wpisaną w przyszłość wspólnoty europejskiej, do której należą. Poprzez emisję Eurokazimierzy z okazji obchodów 15-lecia europejskiego partnerstwa z niemieckim Staufen Kazimierz Dolny, jako pierwsze polskie miasto, wszedł również do strefy euro…. euro-dukata.
Spichlerz pochodzącego z rodziny kupieckiej Mikołaja Przybyły (później Ulanowskich) z 1591 roku jest najstarszym z zachowanych w Kazimierzu Dolnym. Został wzniesiony w stylu renesansowym w czasie tzw. „Złotego Wieku” (XVI-XVII) w rozwoju miasta, gdy Kazimierz Dolny, nazywany „Małym Gdańskiem” był najważniejszym ogniskiem handlu zbożowego w Małopolsce. Od 1982 roku mieści się tu Muzeum Przyrodnicze, będące filią Muzeum Nadwiślańskiego, które gromadzi zbiory z dziedziny geologii, paleontologii, botaniki i zoologii, pochodzące głównie z terenu Kazimierskiego Parku Krajobrazowego. Wewnątrz można poznać osobliwości przyrody okolic Kazimierza Dolnego, wziąć do ręki skamieniałość liczącą 65 mln lat, przyjrzeć się z bliska pszczelej rodzinie. Dwukomorowe wnętrze poprzedzone jest dwupiętrową loggią. Spichlerz został gruntownie odrestaurowany w latach 1976-1986 przez Muzeum Nadwiślańskie.
Spichlerz Mikołaja Przybyły – fot.: WIKIPEDIA
Z Kazimierza Dolnego nad Wisłą przenosimy się do odległego o ok. 80 kilometrów Sandomierza.
Sandomierz – miasto i gmina miejska w województwie świętokrzyskim, w powiecie sandomierskim, położona nad rzeką Wisłą (268,5 km od jej źródła i 673,7 km od jej ujścia do Morza Bałtyckiego), na siedmiu wzgórzach (stąd miasto nazywane jest czasem „małym Rzymem”), na granicy Wyżyny Sandomierskiej. Przemysłowa część miasta, zwana Nadbrzeziem, leży na prawym brzegu Wisły, w Kotlinie Sandomierskiej, graniczy z Tarnobrzegiem.
Historycznie Sandomierz położony jest w Małopolsce, główne miasto dawnej ziemi sandomierskiej. Następnie województwa sandomierskiego. Był miastem królewskim Korony Królestwa Polskiego. Według danych ze stycznia 2013 roku miasto miało 24 731 mieszkańców.
Stare Miasto w Sandomierzu – panorama – fot.: WIKIPEDIA
Istnieje kilka teorii na temat pochodzenia nazwy miasta, według jednej z nich nazwa związana jest z położeniem miasta - w okolicach Sandomierza, rzeka San domierza (dochodzi) do Wisły. Najbardziej prawdopodobna teoria głosi jednak, że nazwa miasta pochodzi od staropolskiego imienia Sędomir, rozpowszechnionego w całej Słowiańszczyźnie (por. czes., rus. i serbsko-chor. Sudomir).
Miejscowość jako jedną z głównych siedzib Królestwa polskiego w zlatynizowanej staropolskiej formie Sandomir we fragmencie „Bolezlavus vero (...) in Wratislaw et Cracovia et in Sandomir sedes regni principales” notuje Gall Anonim w swojej Kronice polskiej spisanej w latach 1112–1116.
Kamienice na Starym Rynku w Sandomierzu – fot.: WIKIPEDIA
Ślady pierwszego osadnictwa na tych terenach, znalezione w wykopaliskach archeologicznych, pochodzą z neolitu. Osada – w X w. na terenie wzgórza zamkowego, od XI wieku gród, siedziba książęca oraz miasto wojewódzkie. Obok zbudowanego później Domu Długosza powstał w sąsiedztwie drugi gród, który dał początek miastu. Dzięki położeniu nad Wisłą, w miejscu przeprawy szlaku handlowego z Europy Zachodniej na Ruś, Sandomierz szybko zyskiwał na znaczeniu.
W czasach Bolesława Chrobrego miasto pełniło bardzo ważną rolę. W średniowiecznej Polsce obok Wrocławia oraz Krakowa zaliczone zostało przez Galla Anonima do jednej z trzech głównych siedzib Królestwa Polskiego.
W okresie rozbicia dzielnicowego był stolicą Księstwa Sandomierskiego, a przez około 700 lat również miastem wojewódzkim (pierwszy wojewoda Pakosław, ur. 1182, zm. 1203). Pierwszym władcą (w okresie od 1146 do 1166) był Henryk Sandomierski, syn Bolesława Krzywoustego. Pierwsza inicjatywa lokacyjna na prawie niemieckim dotycząca Sandomierza miała miejsce przed rokiem 1243. Miasto zostało zdobyte przez Tatarów w 1259 roku za czasów Piotra z Krępy, o czym wspominają Pieśni Sandomierzanina. Za namową Wasylka Romanowicza w 1260 roku miasto poddało się Tatarom Burundaja. Po zniszczeniach w czasie najazdów tatarskich, ponowna lokacja w 1286 roku nadana przez Leszka Czarnego. Ponownie handel odegrał ważną rolę w rozwoju miasta w XV wieku (Sandomierz leżał na trasie drogi wiślanej związanej z handlem zbożem). XV-XVII wiek to okres częstych pobytów dworu i króla w Sandomierzu, czas zjazdów szlacheckich. Od 1437 roku do 1441 roku w Sandomierzu przebywała cesarzowa Barbara Cylejska, wdowa po cesarzu Zygmuncie Luksemburczyku, wygnana z Węgier przez swojego zięcia Albrechta II Habsburga. Bywał tu m.in. król Zygmunt II August zapraszany przez starostę sandomierskiego i hetmana wielkiego koronnego Jana Amora Tarnowskiego.
W 1570 roku miał miejsce zjazd reprezentantów działających w Polsce nurtów reformacji, w wyniku którego doszło do podpisania tzw. zgody sandomierskiej – porozumienia w obronie przed kontrreformacją. Okres wojen szwedzkich to ponowny upadek miasta spowodowany zniszczeniami.
W 1613 roku otwarto Kolegium Jezuickie w Sandomierzu. W 1623 roku Jakub Bobola (zm. 1636) – podczaszy sandomierski, prawdopodobnie stryjeczny brat św. Andrzeja Boboli, założył przy kolegium konwikt dla 12 młodych, należących do zubożałych rodzin, szlachciców i zapisał na ten cel 15500 złp. na dobrach swych Wilczyce. W 1635 roku przeznaczył na pomieszczenie konwiktorów swą kamienicę, stojącą do dziś dnia w Rynku miasta Sandomierza. Ta „Fundatio Boboliana” z 27 lipca 1623 roku przetrwała aż do kasaty zakonu jezuitów.
Sandomierz na sztychu z dzieła Georga Brauna i Franza Hogenberga z 1617 roku – ilustracja: WIKIPEDIA
W 1865 roku po zdaniu egzaminu kwalifikacyjnego, Karolina Kraczkiewicz została pierwszą świecką nauczycielką w Sandomierzu.
W okresie zaborów Sandomierz stał się miastem pogranicznym między Królestwem Polskim a Galicją i stracił swoje znaczenie administracyjne, a także gospodarcze. Dodatkowo został dość poważnie zniszczony przez I wojnę światową. Po odzyskaniu niepodległości przez Polskę miasto wyrwało się ze stagnacji i zaczęło się prężnie rozwijać. Według planów Eugeniusza Kwiatkowskiego z 1935 roku miało wkrótce stać się stolicą Centralnego Okręgu Przemysłowego z ponad 100 tys. mieszkańców. W 1939 roku miał stać się stolicą nowego województwa, czyli województwa sandomierskiego. Plany te zniweczyła II wojna światowa.
Wojska radzieckie wkroczyły do Sandomierza 18 sierpnia 1944 roku walcząc o utworzenie przyczółka zwanego sandomierskim. W październiku miasto stało się siedzibą Kieleckiej Wojewódzkiej Rady Narodowej oraz Wojewódzkiego Urzędu Bezpieczeństwa Publicznego.
W okresie PRL w Sandomierzu wzniesiono pomnik Wasyla Skopenki, który ustanowiono przy Bramie Opatowskiej. W 1990 roku, decyzją burmistrza Tomasza Panfila, przeniesiono go na cmentarz wojenny czerwonoarmistów. W tym samym okresie rozebrano w mieście Pomnik Wdzięczności Armii Czerwonej. Były to jedne z pierwszych w Polsce działań dekomunizujących przestrzeń publiczną. Miastu oszczędzono zniszczeń wojennych. W latach 1975-1998 miasto administracyjnie należało do województwa tarnobrzeskiego. Od 1999 jest miastem powiatowym średniej wielkości w województwie świętokrzyskim i ważnym ośrodkiem turystycznym.
Zabytki miasta: zamek królewski (XV, XVI w.), katedra Narodzenia NMP (ok. 1360-1382, ok. 1660-1680, XIX w.) z barokową dzwonnicą (1737-1743), kościoły: św. Jakuba (XIII w.) z gotycką dzwonnicą (XIII-XIV w.) i klasztorem Dominikanów (XIII, XVII, XIX w.), św. Pawła (ok. 1426-1434, XVII, XVIII w.), św. Ducha (XV, XVII, XIX w.), barokowy kościół (1686-1696) i klasztor Benedyktynek (XVII-XVIII w.), kościół i klasztor Reformatów (1679-1689), synagoga (1758), tzw. dom Długosza (1476-1478), Kolegium Jezuickie zwane Gostomianum (1605-1615, 1820-1826), kamienice (XVI-XIX w.), m.in. późnobarokowa Oleśnickich (ok. 1770-1780), ratusz (XIV, XVI, XVII w.), szpital (XIX w.), drewniane domy i dworki (XVIII-XIX w.), fragmenty murów obronnych, z Bramą Opatowską (XIV, XVI w.).
Sandomierz - Bazylika katedralna Narodzenia Najświętszej Maryi Panny / Dom Długosza - fot.: WIKIPEDIA
Bazylika katedralna Narodzenia NMP w Sandomierzu – kościół gotycki wzniesiony ok. 1360 roku, rozbudowany w poł. XV w. Barokowa fasada świątyni pochodzi z 1670 roku. W latach 1708–1776 nastąpiła barokizacja wnętrza. Pod koniec XIX w. katedrę odnowiono według wytycznych ks. J. Karsznickiego (m.in. okładzina elewacji z cegły). Katedra od 1818 roku, bazylika mniejsza od 1960 roku.
Wyposażenie wnętrza późnobarokowe i rokokowe (ołtarz główny późnobarokowy z czarnego inkrustowanego marmuru, ołtarze boczne rokokowe rzeźbił M. Polejowski). Polichromie w prezbiterium i na ścianach, w stylu bizantyjsko-ruskim z 1. poł. XV w., odkrywane stopniowo i odnawiane w latach 1887–1934, na sklepieniu przez J. Makarewicza 1933, w nawach J. Bukowskiego 1935–1939. Ściany naw bocznych obudowane są boazerią z obrazami 1708–1737, malowanymi przez K. de Prevot, przedstawiającymi m.in. rzeź ludności Sandomierza przez Tatarów oraz mord rytualny. W katedrze znajdują się liczne nagrobki.
Dom Długosza został ufundowany w 1476 roku z fundacji Jana Długosza dla księży misjonarzy. Obiekt z obszerną sienią, do której wprowadzają dwa późnogotyckie portale. Nad wejściem południowym znajduje się tablica erekcyjna z herbem Wieniawa Jana Długosza. W XVI wieku budynek zwieńczono attyką. W latach 1934- 1936 został on wyremontowany. Od 1937 roku mieści zbiory Muzeum Diecezjalnego powstałego z inicjatywy księdza Józefa Rokoszego.
Zamek królewski w Sandomierzu, obecnie Muzeum Okręgowe – fot.: WIKIPEDIA
Zamek królewski w Sandomierzu — zamek murowany zbudowany w 14 wieku z fundacji Kazimierza Wielkiego na miejscu wcześniejszego grodu, przebudowywany w pierwszej połowie XVI wieku na rezydencję renesansową wg projektu mistrza Benedykta. Zamek jako muzeum udostępnione jest dla zwiedzających. Z dziedzińca zamkowego rozciąga się wspaniały widok na katedrę i Wisłę. Wstęp jest płatny. Zamek wysadzili Szwedzi w 1656 roku. Ocalało jedynie skrzydło zachodnie, które odbudowano z inicjatywy Jana III Sobieskiego w latach 80-tych XVII wieku, czego efektem było powstanie korpusu zamkowego typu pałacowego, ok. 1825 roku obiekt adaptowano na więzienie (mieszczące się tu do 1959 roku) i nadano mu klasycystyczny wygląd. Po przeprowadzeniu remontu i niezbędnych prac adaptacyjnych, zamek od 1986 roku jest siedzibą Muzeum Okręgowego.
Sandomierz jest punktem początkowym żółtego szlaku rowerowego prowadzącego do Opatowa oraz zielonego szlaku rowerowego prowadzącego do Ujazdu. Przez miasto przechodzi szlak turystyczny czerwony czerwony szlak turystyczny z Gołoszyc do Piotrowic.
W okolicach Sandomierza znajdują się:
- Wąwóz św. Królowej Jadwigi – wypłukany przez wody w pokładach lessowych. Na urwiskach występuje roślinność stepowa, między innymi wisienka karłowata
- Góry Pieprzowe – na terenie wzgórz w 1980 roku utworzono rezerwat geologiczno-przyrodniczy. Góry zbudowane z łupków kambryjskich, wypiętrzone 500 milionów lat temu.
Wąwóz Świętej Królowej Jadwigi w Sandomierzu / Góry Pieprzowe – fot.: WIKIPEDIA
W Sandomierzu swój początek ma Małopolska Droga św. Jakuba prowadząca do Krakowa, a przy połączeniu z innymi trasami prowadzi zwartym szlakiem do Santiago de Compostela. W przyszłości Sandomierz będzie też ostatnim przystankiem Lubelskiej Drogi św. Jakuba. W Sandomierzu ma też początek i koniec Szlak Architektury Drewnianej, etap tarnobrzesko-niżański. Przez Sandomierz przebiega także szlak cysterski.
Serial „Ojciec Mateusz” i liczne akcje promocyjne spowodowały nagły wzrost zainteresowania miastem. Ojciec Mateusz jest popularnym serialem nadawanym od 2008 roku w TVP1.
W sandomierskim parku Piszczele znajduje się wyciąg narciarski o długości 60 metrów.
Jednym z ważniejszych punktów są Podziemia Sandomierza przyciągające coraz więcej turystów. Organizowane są także nocne zwiedzania.
Muzeum Okręgowe w Sandomierzu
Muzeum Okręgowe w Sandomierzu (Sandomierz, ul. Zamkowa 12) mieści się w Zamku Sandomierskim. Muzeum gromadzi zbiory w działach: archeologicznym - zabytki z epoki kamienia, brązu, żelaza, średniowiecza po nowożytność z terenu miasta i Sandomierszczyzny, etnograficznym - przedmioty kultury materialnej, duchowej i społecznej mieszkańców Ziemi Sandomierskiej, sztuki - kolekcja malarstwa grafiki i rysunku od XVIII wieku do czasów współczesnych, historycznym - zabytki dokumentujące historię Sandomierza i Ziemi Sandomierskiej oraz muzealia z zakresu nauk pomocniczych historii, tj. sfragistyki, falerystyki, militaria, a także medalierstwo, kartografia i numizmaty oraz literatury - pamiątki po pisarzach, artystach i działaczach kulturalnych związanych z Sandomierszczyzną w przeszłości i współcześnie oraz archiwalia polskich pisarzy emigracyjnych.
Muzealia w Dziale Historycznym /do 1979 r. Dział Historyczno-Artystyczny/ zaczęto gromadzić od 1956 r., czyli od momentu reaktywowania Muzeum. Ze zbiorów dawnego Muzeum Ziemi Sandomierskiej przejęta została, ocalała z zawieruchy wojennej jedynie w niewielkim stopniu, kolekcja numizmatyczna. Od tego czasu Dział koncentruje się na gromadzeniu archiwaliów dokumentujących historię Sandomierza i Ziemi Sandomierskiej oraz muzealiów z zakresu sfragistyki, falerystyki, militariów, medalierstwa, kartografii, sztandarów i fotografii, a także kontynuuje powiększanie zbiorów numizmatycznych.
Sfragistykę reprezentują przede wszystkim tłoki pieczętne urzędów i osób związanych z naszym regionem. Najstarszy z nich to średniowieczny tłok pieczętny kasztelana sądeckiego Gedka z XIII w., znaleziony w Lisowie w powiecie opatowskim. Interesującą grupę zabytków stanowią polskie , przede wszystkim XX-wieczne wojskowe i cywilne odznaki i odznaczenia, współczesne medale upamiętniające ważne wydarzenia i rocznice oraz sztandary nieistniejących już sandomierskich instytucji i organizacji społecznych.
Talar Filipa II z kontrsygnatą Zygmunta Augusta z 1564 r. – fot.: http://www.zamek-sandomierz.pl/
Najliczniejszą grupę muzealiów stanowią numizmaty. W naszych zasobach znajdują się monety polskie i występujące na ziemiach polskich od XI do XXI wieku, oraz banknoty od Insurekcji Kościuszkowskiej do czasów współczesnych. Wśród monet wyróżnia się skarb wczesnośredniowiecznych denarów tzw. krzyżówek z Gnieszowic w powiecie sandomierskim, denary i brakteaty książąt piastowskich z XII w. oraz wielka rzadkość numizmatyczna - talar Filipa II z kontrsygnatą Zygmunta Augusta z 1564 roku. Należy również wspomnieć o kolekcji współczesnych monet obiegowych, próbnych i kolekcjonerskich, które systematycznie od lat 70. XX w. otrzymujemy z Narodowego Banku Polskiego w Warszawie.
Numizmaty związane z Sandomierzem:
– 2 ZŁOTE (2006) / Sandomierz – Ratusz w Sandomierzu (Seria: Historyczne miasta Polski)
2 ZŁOTE / Emitent: Narodowy Bank Polski; producent: Mennica Polska S.A. - Warszawa; emisja:
04.09.2006 r.; materiał: GOLDEN NORDIC (CuAl5Zn5Sn1); średnica: 27 mm; masa: 8,15 g; nakład:
1 100 000 szt., stempel: zwykły, projekt: Ewa Tyc-Karpińska (awers), Urszula Walerzak (rewers)
Awers: W centralnej części orzeł w koronie; z prawej strony napis: 2 ZŁ; u góry łukiem napis: RZECZPOSPOLITA POLSKA 2006; poniżej orła stylizowany fragment muru miejskiego z blankami oraz z bramą o rozwartych wrotach, z uniesioną kratą w prześwicie; pod lewą łapą orła znak mennicy warszawskiej.
Rewers: W centralnej części stylizowany wizerunek ratusza w Sandomierzu; u góry półkolem napis: SANDOMIERZ.
Ratusz w Sandomierzu – wzniesiono wkrótce po najeździe Litwinów w 1349 r. Pierwotnie gotycki, był budowlą na planie kwadratu zwieńczoną wysoką, ośmioboczną wieżą. Część południowa, najstarsza (na niej zegar słoneczny) pochodzi z tego okresu. W XVI w. został rozbudowany w formę wydłużonego prostokąta, a następnie zwieńczony attyką trójstrefową, której autorstwo przypisywane jest Janowi Marii Padovano. Naroża attyki zdobią głowy przedstawiające cztery stany. Wieża została dobudowana w wieku XVII. Na ścianie południowej ratusza znajduje się zegar słoneczny wykonany w technice sgraffito przez Tadeusza Przypkowskiego (1958), byłego właściciela muzeum zegarów w Jędrzejowie. Od strony wschodniej przed ratuszem znajduje się figura Matki Boskiej Niepokalanej z 1776 r. ustawiona na pamiątkę misji świętej w 1770 r.
Ratusz w Sandomierzu – fot.: WIKIPEDIA
W ratuszu mieści się oddział Muzeum Okręgowego, Urząd Stanu Cywilnego, w podziemiach klub „Lapidarium”. Obok znajduje się wyjście z trasy podziemnej.
O godzinie 12.00 z wieży ratuszowej grany jest hejnał sandomierski.
– GOWORKI 2008 / Goworek z rodu Rawiczów (Dukaty lokalne)
4 GOWORKI / Emitent: UM w Sandomierzu, producent: Mennica Polska S.A., materiał: mosiądz,
nakład: 20 000 szt., czas obowiązywania: 25.05.2008 – 30.07.2008, średnica: 27 mm,
waga: 8,4 g, stempel: zwykły, bok: gładki, projekt: Witold Nazarkiewicz
40 GOWORKÓW / Emitent: UM w Sandomierzu, producent: Mennica Polska S.A., materiał: srebro (Ag.500),
nakład: 600 szt., czas obowiązywania: 25.05.2008 – 30.07.2008, średnica: 32 mm, waga: 14,14 g,
stempel: lustrzany, bok: gładki, projekt: Witold Nazarkiewicz
400 GOWORKÓW / Emitent: UM w Sandomierzu, producent: Mennica Polska S.A., materiał: złoto (Ag.900),
nakład: 100 szt., czas obowiązywania: 25.05.2008 – 30.07.2008, średnica: 21 mm, waga: 8 g,
stempel: lustrzany, bok: gładki, projekt: Witold Nazarkiewicz
Goworek z rodu Rawiczów (zm. między 1212 a 1223), wojewoda sandomierski i kasztelan krakowski. W 1195 roku brał udział w bitwie nad Mozgawą po stronie księcia Leszka Białego i jego młodszego brata Konrada, lecz został pojmany przez książąt śląskich Mieszka I Plątonogiego i Jarosława opolskiego (zwolenników Mieszka III Starego) i zwolniony kilka miesięcy później po zapłaceniu okupu. W 1202 roku rycerstwo krakowskie z wojewodą krakowskim Mikołajem na czele oferowało Leszkowi tron w Krakowie (dzielnicę senioralną) pod warunkiem odsunięcia od siebie Goworka, który był jego doradcą. Goworek gotów był ustąpić, ale Leszek odmówił wszelkich układów. Po śmierci Mikołaja i objęciu tronu krakowskiego przez Leszka (prawdopodobnie w 1206 roku) Goworek został mianowany kasztelanem krakowskim.
– KADŁUBKI 2011 / Wincenty Kadłubek (Lokalny pieniądz zastępczy)
5 KADŁUBKÓW / Emitent: UM w Sandomierzu, producent: brak informacji, materiał: mosiądz pozłacany,
nakład: 7500 szt., czas obowiązywania: 01.05.2011 – 31.12.2011, średnica: 27 mm, stempel: zwykły,
bok: gładki
50 KADŁUBKÓW / Emitent: UM w Sandomierzu, producent: brak informacji, materiał: mosiądz srebrzony,
nakład: 350 szt., czas obowiązywania: 01.05.2011 – 31.12.2011, średnica: 55 mm, stempel: lustrzany,
bok: gładki
500 KADŁUBKÓW / Emitent: UM w Sandomierzu, producent: brak informacji, materiał: mosiądz pozłacany
(Au.999,9), nakład: 100 szt., czas obowiązywania: 01.05.2011 – 31.12.2011, średnica: 38 mm,
stempel: lustrzany, bok: gładki
Wincenty Kadłubek (1161-1223) był kronikarzem, dziejopisarzem, kancelistą i kapelanem Kazimierza II Sprawiedliwego. Urodził się w Karwowie k. Opatowa. Był związany z sandomierską kolegiatą (dziś katedrą) pw. Narodzenia Najświętszej Marii Panny, od 1208 r. był biskupem krakowskim.
Mistrz Wincenty zrezygnował w 1217 roku z biskupstwa dla rygorystycznego życia cysterskiego w opactwie w Jędrzejowie, do którego przybył z Krakowa pieszo. Spisał tam po łacinie cztery księgi „Kroniki polskiej”, która stanowi główne, aczkolwiek nie w pełni wiarygodne źródło historii dziejów Polski tamtego okresu.
Jako duchowny wprowadził w Polsce zwyczaj palenia wiecznego światła przed Najświętszym Sakramentem. Został beatyfikowany w 1764 r. przez papieża Klemensa XIII. Proces kanonizacyjny rozpoczął się za pontyfikatu Pawła VI.
Obecnie jest patronem miasta Sandomierza i Diecezji Sandomierskiej.
Autor: Józef Smurawa
Źródła:
- http://pl.wikipedia.org/
- http://portalwiedzy.onet.pl/
- http://sciaga.pl/
- http://www.wkazimierzudolnym.pl/
- http://www.zamek-sandomierz.pl/
- WCN
