Polecamy

skup monet
skup monet
Numizmatyka
Sklep numizmatyczny
Monety
monety skup

Polecamy

skup monet
skup monet
Numizmatyka
Sklep numizmatyczny
Monety
monety skup

Zbójnicy na współczesnych dukatach lokalnych i monetach pamiątkowych

.

zbojnicy_1Zbójnicy to tradycyjne określenie członków góralskich band rozbójniczych, działających na terenach Karpat. Termin zbójnika jest mniej negatywny niż pokrewne: rabuś, bandyta, rozbójnik. Czasem zbójnik może być przedstawiany jednocześnie jako pozytywny bohater (czego przykładem jest legenda Janosika). Zbójnicy z reguły działali w grupach liczących od kilku do kilkunastu osób, nazywanych „towarzystwami”, „kompaniami”, „bursami” lub „kupami zbójnickimi”. Na czele tak zorganizowanych grup stali przywódcy, których nazywano hetmanami, harnasiami, kapitanami, starszymi, a w Karpatach Wschodnich watażkami. Słynni przywódcy zbójniccy z terenów Karpat Zachodnich: Juraj Jánošík, Ondraszek, Marcin Portasz, Sebastian Bury.

zbojnicy_2

Władysław Skoczylas, Pochód zbójników, drzeworyt, 1916 – ilustracja: WIKIPEDIA

W Karpatach Wschodnich zbójnicy nazywani byli opryszkami, zaś na terenach południowokarpackich i bałkańskich Imperium Osmańskiego hajdukami.

Zbójników za odwagę, honor i fantazję kochały dziewczęta, a lud śpiewał o nich pieśni. Zbójnicy byli postrachem bogatych, a szczególnie niesprawiedliwych panów. Rabowali mienie, które częściowo rozdawali biednym, stając w ich obronie. Toteż wielu z nich lud uważał za swoich bohaterów. Ci musieli się ukrywać przed władzami, które ich ścigały. Urządzano na nich zasadzki i obławy. Przy schwytaniu nie było dla nich litości. Szlachta, przeciwko której w głównej mierze skierowana była działalność zbójników starała się ich wszelkimi sposobami i za wszelką ceną wytępić.

zbojnicy_3

Władysław Skoczylas: Taniec zbójników. Drzeworyt na gruszce, 1919 – fot. http://www.pttk.sltzn.katowice.pl/

Przez zbójeckie napady na kupców mieszczanie także byli ustosunkowani do zbójników wrogo, gdyż taka działalność zagrażała ich majątkom i rozwojowi handlu. Chłopi odnosili się do zbójników przychylnie, pomagali im, donosili żywność i informacje. Wielkimi zwolennikami zbójników byli pasterze owiec - juhasi. Sam wygląd zbójników budził zazdrość wśród męskiej młodzieży góralskiej. Często nosili oni bogate, nabijane zrabowanym srebrem i złotem pasy, piękną zdobyczną broń, koszule z jedwabiu lub atłasu a na głowach przy kołpakach pióropusze z orlich piór i pęki barwnych wstążek, lub kapelusze obszyte złotymi dukatami. Ważnym elementem stroju był skórzany pas sięgający prawie do pach. Pas zbójnicki wyposażony był liczne pochwy na noże i pistolety.

Zbójnicy najchętniej zabierali pieniądze. Dalej szły kosztowności ze złota i srebra, pierścionki, kubki, wazy, misy, lichtarze, łyżki. Również chętnie brali odzież, począwszy od surowego płótna aż do jedwabiu i adamaszku. Rabowali także żywność. Zdobyte rzeczy i pieniądze najchętniej przechowywali w spróchniałych wnętrzach drzew, najczęściej w jaworach i bukach. Drzewa te zbójnicy znaczyli przez nacinanie tzw. „krzesanie”.

Największy rozwój zbójnictwa przypada na wiek XVII i XVIII. Wtedy to zwiększał się pańszczyźniany ucisk na chłopów. Wielu młodych górali przystawało do zbójników w celu uniknięcia przed poborem do obcych armii.

ZBOJNICY.HTM - „Beskidzcy zbójnicy” (fragment) / Łukasz Bołdys

zbojnicy_4

        

Przegląd współczesnych dukatów lokalnych i monet pamiątkowych z wizerunkami zbójników zacznę jednak od przedstawiciela tej profesji, który swoją działalność prowadził z dala od terenów górskich. Terenami tymi były okolice dzisiejszego Miastka, a zbójnikiem tym wg. miejscowych legend był RUMMEL.

Rummel - legendarny zbójnik grasujący w bardzo odległej przeszłości w okolicach Miastka.

zbojnicy_5

Rummel - lipowa figura w centrum Miastka, pustelnia w pobliskim lesie (Kraina Rummla)

Jak w wielu tego typu legendach zbójnickich, zbój Rummel łupił bogatych, a zdobyte w ten sposób środki rozdzielał wśród biedaków. Wśród innych zbójników wyróżniał się jednak tym, że ze zdobytych dóbr nie zostawiał dla siebie zupełnie niczego, a wręcz głodował i był bardzo chudy. Lokalny możnowładca z rodu Massowów postanowił uspokoić sytuację i dogadać się ze zbójnikiem. Powiedział mu, że może dostać tyle ziemi, ile objedzie na koniu w ciągu jednego dnia. Umowa została dotrzymana - Massowowie przekazali Rummelowi we władanie tyle, ile zdołał objechać od świtu do zmierzchu, czyli całą obecną ziemię miastecką. Jej stolicę nazwali na cześć dobrego zbója Rummelsburgiem (dzisiejsze Miastko). Rummel do śmierci pełnił tu rolę burmistrza.

Obecnie zbójnika upamiętnia lipowa figura w centrum Miastka, pustelnia w pobliskim lesie (Kraina Rummla), drewniany zajazd, a także pieniądz lokalny – dwie emisje dukatów lokalnych o nazwie Rummel, wybite w 2009 roku przez miastecki Urząd Miejski. Ustawienie rzeźby Rummla w 2007 roku zostało oprotestowane przez lokalnych polityków Prawa i Sprawiedliwości. Uważali oni, że promocja miasta poprzez postać zbójnika jest niemoralna i wiąże się z niemiecką przeszłością miejscowości.

Dukaty lokalne z wizerunkami Rummela:

– RUMMELE 2009 (I emisja - DZIK)

zbojnicy_6

3 RUMMELE / Emitent: Urząd Miejski w Miastku, producent: Mennica Polska S.A., materiał: mosiądz,
nakład: 20 000 szt., czas obowiązywania: 2009-02-20 - 2009-05-30, średnica: 22 mm, waga: 4,3 g,
stempel: zwykły, bok: gładki, projekt: Dominika Karpińska-Kopiec

4 RUMMELE
/ Emitent: Urząd Miejski w Miastku, producent: Mennica Polska S.A, materiał: mosiądz,
nakład: 20 000 szt., czas obowiązywania: 2009-02-20 - 2009-05-30, średnica: 27 mm, waga: 8,4 g,
stempel: zwykły, bok: gładki, projekt: Dominika Karpińska-Kopiec

40 RUMMELI
/ Emitent: Urząd Miejski w Miastku, producent: Mennica Polska S.A., materiał: srebro (Ag.500),
nakład: 500 szt., czas obowiązywania: 2009-02-20 - 2009-05-30, średnica: 38,61 mm,
waga: 20 g, stempel: lustrzany, bok: gładki,  projekt: projekt: Dominika Karpińska-Kopiec

7 RUMMELI
/ Emitent: Urząd Miejski w Miastku, producent: Mennica Polska S.A., materiał: bimetal,
nakład: 15 000 szt., czas obowiązywania: 2009-05-01 - 2009-05-30, średnica: 27 mm,
waga: 9,1 g, stempel: zwykły, bok: gładki,  projekt: projekt: Dominika Karpińska-Kopiec

   

– RUMMELE 2009 (II emisja - LIS)

zbojnicy_7

3 RUMMELE / Emitent: Urząd Miejski w Miastku, producent: Mennica Polska S.A., materiał: mosiądz,
nakład: 20 000 szt., czas obowiązywania: 2009-05-01 - 2009-07-31, średnica: 22 mm, waga: 4,3 g,
stempel: zwykły, bok: gładki, projekt: Dominika Karpińska-Kopiec

4 RUMMELE
/ Emitent: Urząd Miejski w Miastku, producent: Mennica Polska S.A, materiał: mosiądz,
nakład: 20 000 szt., czas obowiązywania: 2009-05-01 - 2009-07-31, średnica: 27 mm, waga: 8,4 g,
stempel: zwykły, bok: gładki, projekt: Dominika Karpińska-Kopiec

40 RUMMELI
/ Emitent: Urząd Miejski w Miastku, producent: Mennica Polska S.A., materiał: srebro (Ag.500),
nakład: 500 szt., czas obowiązywania: 2009-05-01 - 2009-07-31, średnica: 38,61 mm,
waga: 20 g, stempel: lustrzany, bok: gładki,  projekt: projekt: Dominika Karpińska-Kopiec

7 RUMMELI
/ Emitent: Urząd Miejski w Miastku, producent: Mennica Polska S.A., materiał: bimetal,
nakład: 15 000 szt., czas obowiązywania: 2009-05-01 - 2009-07-31, średnica: 27 mm,
waga: 9,1 g, stempel: zwykły, bok: gładki,  projekt: projekt: Dominika Karpińska-Kopiec

      

Kolejni zbójnicy, których wizerunki znalazły się na monetach lokalnych i pamiątkowych to już członkowie góralskich band rozbójniczych. Są to:

1 – JANOSIK

Juraj Jánošík, pol. Jerzy Janosik, węg. Jánosik György (ur. 25 stycznia lub 25 lutego 1688, zm. 17 lub 18 marca 1713) – karpacki zbójnik, słowacki bohater narodowy, bohater polskich podań.

zbojnicy_8

Janko Alexy: Jánošík, witraż z 1957r.,
Park Kultury i Wypoczynku
(Park kultúry a oddychu) w Bratysławie - ilustracja: WIKIPEDIA

Juraj Jánošík był Słowakiem i pochodził ze wsi Tierchowa (Terchová), opodal Żyliny. Znana jest jego prawdopodobna data urodzin: 25 stycznia 1688 roku, gdyż zachowała się metryka jego chrztu z 16 maja 1688 roku. Jego rodzicami byli Martin Jánošík i Anna Cesneková (Cziszniková, Čišniková, Cisniková). Miał braci: Jana, Martina i Adama oraz młodszą siostrę Barborę.
Najprawdopodobniej brał udział w powstaniu antyhabsburskim Franciszka Rakoczego, które wybuchło w 1703 roku na ziemiach węgierskich. W  1708 roku wrócił do rodzinnej wsi, aby zająć się gospodarstwem, ale wkrótce potem wstąpił do armii austriackiej. Podczas służby został przydzielony do oddziału stacjonującego w zamku, w Bytčy, gdzie więziono groźnych przestępców. Tam poznał niejakiego Tomáša Uhorčíka, który był harnasiem zbójników karpackich. Jánošík pomógł mu uciec z więzienia, a sam zdezerterował lub został wykupiony z wojska i przystał do jego zbójeckiej bandy. Od tego momentu rozpoczęła się zbójecka działalność Jánošíka, która trwała do wiosny 1713 roku.
W 1711 Tomáš Uhorčík przyjął imię Martin Mravec i odszedł z bandy, a nowym harnasiem został Jánošík. Jánošík ze swoją grupą działał na pograniczu węgiersko-polskim, a ofiarami jego napadów byli głównie kupcy, ale także plebani, posłańcy pocztowi i inne przypadkowe, zamożniejsze osoby. Wbrew legendzie grabił głównie z myślą o sobie i swoich ludziach, obdarowując okazjonalnie np. dziewczęta z okolicznych wsi różnymi zrabowanymi drobiazgami. Wspierali go niektórzy lokalni notable, z którymi dzielił się łupami, za co oni wyciągali go z tarapatów, np. po pierwszym pojmaniu Jánošíka i osadzeniu go w lochu, wiceżupan komitatu liptowskiego zapewnił mu alibi doprowadzając w ten sposób do jego uwolnienia.
Wiosną 1713 roku Jánošík został pojmany w domu Uhorčíka i osadzony w średniowiecznym zamku w Liptowskim Mikułaszu (Liptovský Mikuláš), gdzie 16 i 17 marca 1713 roku odbył się jego proces. Jego przebieg jest znany dzięki zachowanym protokołom. Sąd w składzie: przewodniczący Władysław Okolicsany, oskarżyciel Aleksander Čemnický oraz obrońca Baltazar Palugay, który wygłosił dwie mowy obronne za uniewinnieniem skazańca. Juraj na większość pytań odpowiadał niejasno próbując zmylić sąd. Przyznał się do jedynie 11 napadów. Ostatecznie sąd skazał Jánošíka na karę śmierci przez powieszenie na haku za lewy bok. Osią oskarżenia było zabójstwo plebana z Demanicy, do którego Jánošík się nie przyznał, wskazując jako sprawcę swojego kompana. Wyrok wykonano jeszcze przed wieczorem na miejscowym miejscu kaźni Šibeničky. Niektóre źródła twierdzą, że miało to miejsce dopiero następnego dnia – 18 marca.
Także o Uhorčíku krążą legendy. Niektóre z nich przypisują mu zdradę Jánošíka. Według innych podań został on zdradzony przez kochankę.

zbojnicy_9

Janosik, drzeworyt Władysława Skoczylasa – ilustracja: WIKIPEDIA

Mimo że historyczna prawda o Juraju Janosiku jest znana od lat międzywojennych; jego postać jest wciąż przedstawiana w dowolny sposób w folklorze i kulturze.
W drugiej połowie XVIII Juraj Jánošík stał się słowackim bohaterem narodowym. Zaczęto go pozytywnie wiązać z Tatrami. Wówczas popularyzowały się podania, według których działał on poprzez obrabowywanie bogatych ludzi i obdarowywanie biednych. Jego postać w XIX wieku stała się również powszechna w folklorze beskidzkim (świadczą o tym m.in. miejsca nadane jego imieniem takie jak np. Jánošíkova skala). Wkrótce fama o Janosiku rozniosła się również na Śląsk, do Margrabstwa Morawskiego, na Węgry oraz Ukrainę.
Na Słowacji był postrzegany na dwa sposoby: jako pospolity bandyta oraz jako szlachetny zbójnik; natomiast w Polsce znana była tylko ta wersja pozytywna. Był uznawany za tatrzańskiego bohatera zarówno w komunistycznej Czechosłowacji, jak i do niedawna w Polsce. Na Podhalu panowało do niedawna przekonanie, że był Polakiem i działał po polskiej stronie gór. Teza ta została upowszechniona przez Tetmajera. Napisał on między innymi epopeję tatrzańską Legenda Tatr, składającą się z dwóch części: Maryna z Hrubego i Janosik Nędza Litmanowski.
Na podstawie motywów literackich Tetmajera, w Polsce w latach 70. powstał serial telewizyjny Jerzego Passendorfera „Janosik”, a także jego wersja pełnometrażowa. Akcja filmu dzieje się w początkach XIX wieku na Podhalu wśród polskiej społeczności i bardzo luźno odnosi się do rzeczywistej historii. Mimo to oba obrazy zdobyły dużą popularność w Polsce i bardzo przyczyniły się do rozpowszechnienia w Polsce postaci Janosika. Próbą ukazania prawdy historycznej, wzbogaconej o motywy baśniowe i z wartką akcją był film Agnieszki Holland i Kasi Adamik „Janosik. Prawdziwa historia” z 2009 roku.
Zofia Urbanowska, wzorując się na legendarnych motywach Andrzeja Stopki napisała baśń pt. „Janosik”. Utwór ten został wznowiony w zbiorze baśni i legend polskich.
Dzień dobrego łotra, obchodzony 26 marca, jest nazywany również dniem Janosika.

Wizerunek Janosika pojawił się w 1944 roku na słowackim banknocie 500-koronowym, a także w 1947 roku na czechosłowackiej 2-koronowej monecie.

zbojnicy_10

Słowacja - 500 koron, 1944 / Czechosłowacja - 2 korony, 1948

Numizmaty lokalne z wizerunkiem Janosika:

12 DUTKÓW ZAKOPIAŃSKICH / TUZIN (2011 – VI emisja)

zbojnicy_11

12 DUTKÓW ZAKOPIAŃSKICH - JANOSIK / emisja: 01.07.2011 r.; czas obowiązywania: 2011-07-01
- 2011-09-30 na terenie Zakopanego; emitent: F.H.P.U. Wektor; producent: Mennica Łebska;
materiał: mosiądz; nakład: brak danych producenta; średnica: 32 mm; bok: gładki

     

12 DUTKÓW SZCZAWNICKICH / TUZIN (2011)

zbojnicy_12

12 DUTKÓW SZCZAWNICKICH - JANOSIK / emisja: 01.07.2011 r.; czas obowiązywania: 2011-07-01
- 2011-09-30 na terenie Szczawnicy; emitent: F.H.P.U. Wektor; producent: Mennica Łebska;
materiał: mosiądz; nakład: brak danych producenta; średnica: 32 mm; bok: gładki

   

2 – ONDRASZEK

Ondraszek albo Ondra (właściwie: Andrzej Szebesta; ur. 1680 roku w Janowicach koło Frydka, ochrzczony 13 listopada 1680 roku; zm. 1 kwietnia 1715 roku w Świadnowie) – postać autentyczna, legendarny beskidnik (zbójnik) z gór Beskidu Morawsko-Śląskiego najprawdopodobniej narodowości węgierskiej.

zbojnicy_13

Władysław Skoczylas / Ondraszek – ilustracja: WIKIPEDIA

Był najstarszym synem wójta janowickiego Andrzeja Szebesty i jego żony Doroty. Jego rodzicami chrzestnymi byli Jura Korbas i Ewa Czarbol. Andrzej miał ośmioro młodszego rodzeństwa: Jana (1682), Kubę (1684), Dorę (1686), Annę (1688), Jurę (1695) i Katarzynę (1699) oraz pochodzących z drugiego małżeństwa ojca z Zuzanną, wdową po Jerzym Walki: Tomka (1711) i Mariannę (1713).
Według ludowej tradycji i literatury miał się uczyć w gimnazjum łacińskim w Przyborze, jednak nie potwierdzają tego spisy uczniów.
Nie wiadomo, kiedy rozpoczął działalność zbójecką. Badacze sądzą, że stało się to najpóźniej w 1709 roku, gdyż w tym roku wójtem Janowic został Jan, młodszy brat Ondraszka, tymczasem według zwyczaju urząd ten przypadał pierworodnemu. Sądzi się, że Ondraszek nie został wójtem, gdyż w tym czasie już uprawiał zbójecki proceder.
Przez kilka lat uprawiał zbójnictwo w okolicach Łysej Góry na pograniczu Śląska Cieszyńskiego i Moraw. Został zamordowany 1 kwietnia 1715 roku w świadnowskiej karczmie obuchem ciupagi przez członka swej własnej bandy, Juraszka (Jura Fuciman z Malenowic), dla zgarnięcia wyznaczonej przez władców Księstwa Frydeckiego za „głowę” Ondraszka nagrody stu florenów. Zwłoki Ondry zostały następnie, dla odstraszenia ewentualnych naśladowców, poćwiartowane na rynku we Frydku. Zabójca Ondraszka, Juraszek, po udaniu się do Cieszyna w celu odebrania nagrody, został tam złapany i wrzucony do zamkowych lochów, a później torturowany przez łamanie kości, wskutek czego zmarł. Mimo to często obierany szlak handlowy dalej przyciągał żądnych sławy Ondraszka następców, jak: Klimczok , Bury i Proćpok.
Według niektórych źródeł Ondraszek nosił nazwisko Fuciman.

Ondraszek przetrwał w ludowych przekazach jako obrońca chłopów i wróg wielmoży, dlatego jest przedmiotem wielu ludowych podań, legend i pieśni, a najsłynniejszą z nich jest pieśń o zbójniku z repertuaru Zespołu Pieśni i Tańca „Śląsk”. Jego postać stała się inspiracją dla pseudonimu literackiego śląskiego pisarza i twórcy literackiego języka laskiego „Ondry Łysohorsky'ego” (Erwina Goja).
Tytułowany bohater powieści: Józefa Zaleskiego, która została opublikowana w latach 1913-1914 na łamach Dziennika Cieszyńskiego, Adolfa Fierli, wydanej w 1931 roku i Gustawa Morcinka, wydanej w 1953 roku.
Ondraszek był też bohaterem utworów Emanuela Grima: poematu Ondraszek i Ondraszkowego wesela, najsłynniejszy śląski zbójnik stał się głównym bohaterem książki Zofii Kossak oraz powieści Gustawa Morcinka.

Numizmat z wizerunkiem Ondraszka:

1 funt zbójnicki z Beskidów - ONDRASZEK (2010)

zbojnicy_15

1 funt zbójnicki z Beskidów - Ondraszek / czas obowiązywania: 2010-12-23 - 2011-03-31;
producent: Mennica Łebska – Łeba, emitent: Mennica Łebska, patronat honorowy: Zbójnicki Szlak
www.zbojnickiszlak.pl; materiał: bimetal; nakład: 5000 szt.; średnica: 27 mm; projekt: Justyna Jaśkowiak

       

3 – SEBASTIAN BURY

Sebastian Bury (? – 1630, Żywiec) – postać historyczna, zbójnik grasujący w XVII wieku na terenie Żywiecczyzny.

zbojnicy_14

Stroje Górali śląskich z Brennej (1848) - ilustracja: WIKIPEDIA

Sebastian Bury pochodził z Milówki, Kamesznicy lub Rajczy. Jego oddział, składający się z osób różnej narodowości (doradzał mu niejaki Dziurdzi, pochodzący z Węgier), grasował w okolicach Czadcy, na Orawie oraz Żywiecczyźnie, grabiąc m.in. w okolicach Trzebini i Juszczyny. Banda w sile 25 ludzi była zorganizowana na sposób wojskowy, posiadała nawet własną chorągiew. Został ujęty 2 sierpnia 1630 roku w Milówce. Opis ujęcia zbójnika znajduje się w „Dziejopisie Żywieckim” autorstwa Andrzeja Komonieckiego.
Według relacji Komonieckiego, Bury wraz z grupą zbójników ucztowali w chacie niejakiego Szymona Szczotki. Kiedy wiadomość ta dotarła do starosty żywieckiego, Krzysztofa Czarnieckiego, ten zebrał 150 mieszczan, na czele których wyruszył do Milówki. Tu otoczono zbójników, którzy bronili się, uciekłszy na szopę i ostrzeliwując się stamtąd. Szopę podpalono, a Burego wraz ujęto z siedmioma zbójnikami (jeden uciekł, przepłynąwszy Sołę, kolejny schował się pod kadzią). Bojąc się, że miejscowa ludność będzie chciała odbić hetmana zbójnickiego, zbudowano tratwę, którą to spławiono schwytanego do Żywca.
Zbójnika sądzono w Żywcu, gdzie zapadł wyrok śmierci przez powieszenie na haku na rynku miasta. Dobry humor nie opuszczał Burego aż do śmierci. Zapytany o ostatnie życzenie, odparł: "Kciołbyk, cobyście mnie wszyscy panowie ślakcice, wszyscy sędziowie wszyscy wojacy, wszyscy miscuchy, ty kacie i wy wszyscy głuptocy coście się zgruchali dziwaj na zbójnickom śmierć – cobyście mnie wszyscy kielo wos haw jes- w goły zadek pocałowali- a wartko ..."
Natomiast gdy go wieszano, wołał „Wio Bury do góry!!!”. Ostatecznie, by nie doszło podczas egzekucji do rozruchów, obecni przy niej księża kazali katu go dobić, zastrzeliwszy powieszonego.

Numizmat z wizerunkiem Sebastiana Burego:

1 funt zbójnicki z Brennej – Sebastian Bury (2009)

zbojnicy_17

1 funt zbójnicki z Brennej – Sebastian Bury / czas obowiązywania: 2009-12-09 - 2010-03-03;
producent: Mennica Łebska – Łeba, emitent: Mennica Łebska; materiał: bimetal; nakład: 3000 szt.;
średnica: 27 mm; projekt: Justyna Jaśkowiak

   

4 – Proćpak - Jerzy Fiedor

Jerzy Fiedor Proćpak z Kamesznicy (znany też pod imionami Jurko, Jura i Juraj, data ur. nieznana, stracony 26 stycznia 1796 roku) - zbójnik beskidzki. „Proćpak” to prawdopodobnie przezwisko, pochodzące od czeskiego pročpak. Według przekazów, Proćpak trafił do wiśnickiego więzienia przez przypadek, zastrzeliwszy pasącą się jałówkę, którą wziął za sarnę. Wpadł przy sprzedaży jej skóry, nabywca doniósł bowiem władzom że podejrzewa jej nielegalne pochodzenie.
Proćpak jest bohaterem anonimowego utworu „Pieśń o Standrechcie y Procpakowey Bandzie w roku 1795” odnalezionego w notatkach Lucjana Malinowskiego, który Juliusz Zborowski uznał za autentyk opisujący wydarzenia współczesne autorowi. Według „Pieśni...”,

„W roku tysiąc siedmset dziewięćdziesiąt drugim
Jakiś Jerzy Proćpak, chłop z Kameśnic u drógi,
Za małe kradzieże posłany był na Wiśnicz
I siedział tam w areszcie, aż mu zaczęło tęsknić”.

Według tego samego źródła, Proćpak z Wiśnicza zbiegł, a następnie zorganizował na Żywiecczyźnie kompanię zbójników, grasujących potem przez trzy lata na pograniczu Śląska, Moraw i Słowacji. Banda ta napadała na dwory, karczmy i plebanie oraz ograbiała kupców przejeżdżających przez ziemię żywiecką.

zbojnicy_16

Henryk Jastrzembski: "Para góralska z Istebnej" (1846) - ilustracja: WIKIPEDIA

Kolejny przekaz pochodzi od XIX-wiecznego właściciela Rycerki, hrabiego Ludwika de Laveaux. Według jego relacji, Proćpak pochodził z Węgier, a Kamesznica była jedynie schronieniem zbójników. Proćpak miał rzekomo zakochać się w szlachciance i wtargnąć na dworską zabawę, by tam tańczyć z nią i ubiegać się o jej względy. Jego niewierność nie spodobała się innej jego kochance, która rzekomo wydała go władzom. Najprawdopodobniej jednak został zdradzony przez własnych kompanów. Zniesiono już wówczas w Austrii karę śmierci jako środek orzekany w zwykłym trybie, jednakże tzw. Standrechty - sądy doraźne - nadal mogły ją orzekać. W przypadku Proćpaka, skazano go na śmierć przez powieszenie wraz z 20 kompanami. Innych 41 skazano na więzienie i wysłano do Wiśnicza, a wobec 77 poprzestano na karze chłosty.
Postaci Jerzego Proćpaka poświęcony jest dramat „Godzinki zbójnickie” Zbigniewa Okuljara.

Notka biograficzna Jerzego Fiedora: http://pl.wikipedia.org/- „Jerzy Proćpak” / autor: Lajsikonik
Licencja: CC-by-sa-3.0

Numizmat z wizerunkiem Jerzego Fiedora:

1 funt zbójnicki z Istebnej – Proćpak - Jerzy Fiedor (2009)

zbojnicy_30

1 funt zbójnicki z Istebnej – Proćpak - Jerzy Fiedor / czas obowiązywania: 2009-12-09 - 2010-03-03;
producent: Mennica Łebska – Łeba, emitent: Mennica Łebska; materiał: bimetal; nakład: 5000 szt.;
średnica: 27 mm; projekt: Justyna Jaśkowiak

   

5 – Maciej Kwoczka

Tereny znajdujące się w okolicy wsi Łabowa niejednokrotnie stanowiły zbójnickie kryjówki. Wzrastający ucisk feudalny, odbieranie gruntów, podnoszenie świadczeń, ograniczanie terenu wypasu owiec, bliskość szlaku handlowego – to główne powody rozwoju gospodarki rabunkowej. Najbardziej znany był w tych stronach zbójnik Sawka alias Haczowski z Krzyżówki, Maciej Koczka vel Kwoczka oraz Prokop Kapka. Miejscem spotkań była nieistniejąca już karczma na Krzyżówce. Kryjówki zbójnickie znajdowały się w jaskiniach koło Maciejowej. Lud chętnie łączył się ze zbójnikami, a potem z oddziałami niejakiego Kostki-Napierskiego. Za napadanie na karawany kupieckie, pojedynczych kupców na drogach i bogatych kmieci Sawka został wbity na pal, tuż po schwytaniu przez harników muszyńskich. Śmierć poprzez powieszenie spotkała także Prokopa Kapkę, który został stracony na szubienicy w Muszynie. Harnicy byli żołnierzami dragonii biskupiej w Muszynie i czuwali nad bezpieczeństwem i porządkiem w państwie muszyńskim. W naszych stronach zbójował także słynny Wasyl z Łabowej. Istotne jest to, że zbójnicy zaciągnęli się w 1656 roku pod chorągiew Jana i Kazimierza Wąsowiczów, by walczyć w służbie ojczyźnie.

Numizmat z wizerunkiem Macieja Kwoczki:

1 funt zbójnicki z Krynicy Górskiej (I) – Maciej Kwoczka (2010)

zbojnicy_18

1 funt zbójnicki z Krynicy Górskiej (I) – Maciej Kwoczka / czas obowiązywania: 2010-12-23 - 2011-03-31;
producent: Mennica Łebska – Łeba, emitent: Mennica Łebska, patronat honorowy: Zbójnicki Szlak
www.zbojnickiszlak.pl; materiał: bimetal; nakład: 5000 szt.; średnica: 27 mm; projekt: Justyna Jaśkowiak

         

6 – Prokop Kapka

Prokop Kapka -„pracował” w bandzie Macieja Kwoczki.

Numizmat z wizerunkiem Prokopa Kapki:

1 funt zbójnicki z Krynicy Górskiej (II) – Prokop Kapka (2010)

zbojnicy_19

1 funt zbójnicki z Krynicy Górskiej (II) – Prokop Kapka / czas obowiązywania: 2010-12-23 - 2011-03-31;
producent: Mennica Łebska – Łeba, emitent: Mennica Łebska, patronat honorowy: Zbójnicki Szlak
www.zbojnickiszlak.pl; materiał: bimetal; nakład: 5000 szt.; średnica: 27 mm; projekt: Justyna Jaśkowiak

     

7 – Sawko alias Chanczowski

Sawko alias Chanczowski - najbardziej znany na tym terenie Sawko alias Chanczowski, bywał hersztem bandy, wielokrotnie groził „Muszynę zapalić”.

Numizmat z wizerunkiem Sawko alias Chanczowskiego:

1 funt zbójnicki z Muszyny – Sawko (2010)

zbojnicy_20

1 funt zbójnicki z Muszyny – Sawko / czas obowiązywania: 2010-12-23 - 2011-03-31;
producent: Mennica Łebska – Łeba, emitent: Mennica Łebska, patronat honorowy: Zbójnicki Szlak
www.zbojnickiszlak.pl; materiał: bimetal; nakład: 5000 szt.; średnica: 27 mm; projekt: Justyna Jaśkowiak

   

8 – Andrzej Koczka

Andrzej Koczka - zbójnik z terenów koło Piwnicznej, z groźnej bandy zwanej „Beskidnikami”.

Numizmat z wizerunkiem Andrzeja Koczki:

1 funt zbójnicki z Piwnicznej – Andrzej Koczka (2010)

zbojnicy_21

1 funt zbójnicki z Piwnicznej – Andrzej Koczka / czas obowiązywania: 2010-12-23 - 2011-03-31;
producent: Mennica Łebska – Łeba, emitent: Mennica Łebska, patronat honorowy: Zbójnicki Szlak
www.zbojnickiszlak.pl; materiał: bimetal; nakład: 5000 szt.; średnica: 27 mm; projekt: Justyna Jaśkowiak

    

9 – Janek Kulik

Zbójnicy bywali zwykłymi góralami zamieszkującymi często wsie zarębne, często trudnili się tym procederem Wołosi. Znajomość terenu jakiej nabywali pasterze oraz ich częsta nieobecność we wsiach sprawiały, że mogli zająć się zbójnickim procederem bez ściągania na siebie podejrzeń. Należy także pamiętać, że zwykle zbójnicy nie napadali na swoich sąsiadów, lecz wyprawiali się na wyprawy z towarzyszami w tereny nieco odległe, lecz obce. Można to prosto wyjaśnić pamiętając, że niemożliwe jest przetrwanie zimy w górach bez posiadania wsparcia w postaci noclegu w chałupie. Tym samym trudnienie się zbójnictwem możliwe jest wyłącznie w miesiącach niezimowych i nie może dotyczyć ludzi od których zależy przeżycie zbójnika. Jak donosi kronika parafialna ks. Fr. Augustina, żywieckiego proboszcza, głównymi gniazdami zbójnictwa na tych terenach były wsie: Milówka i Kamesznica. Zbójnicy organizowali się w bandy zwane kompaniami lub familiami, często wiązali się przysięgą, której nieprzestrzeganie wiązało się z zemstą towarzyszy.
Wybitnym zbójnikiem był Sebastian Bury, o którym Komoniecki w „Dziejopisie Żywieckim” napisał: „[...] hetman nad zbójcami, z towarzystwem swoim w żywieckim państwie i indziej grasował, mając kompaniję, która z chorągwią, za nim chodziła”. Burego wraz z towarzyszami schwytano w 1630 roku, osądzono na śmierć i powieszono na haku, co było wielkim honorem dla zbójnika: „Tedy tych zbójców siedmi osądzono, a Burego jako hetmana na hak. Którego na placu, gdy ciągniono na hak żywo, tak mówił: Wio Bury do góry”.
Poczet zbójników żywieckich i beskidzkich mieści wiele interesujących i niebanalnych postaci. W XVIII w. w Beskidzie Śląskim i na Żywiecczyźnie grasowali hetmani zbójniccy Klimczakowie, wywodzący się z Żywiecczyzny Jan, Wojciech i Mateusz. Wielokrotnie napadali państwo bielskie a nawet na sam Żywiec w 1695 roku. Niespokojne jednak czasy potopu szwedzkiego sprzyjały zaskakującym obrotom spraw. Podczas najazdu szwedzkiego wielu ze zbójników chwyciło za broń i czynnie włączyło się do walki z Szwedami zwłaszcza, że i okazja do wzbogacenia się była niemała. W latach 1685-1686 trzy kompanie zbójeckie posiadały glejty pozwalające im na swobodne poruszanie się w terenie, a król Jan Kazimierz w oddzielnym piśmie polecił staroście żywieckiemu opiekę nad sześcioma szczególnie zasłużonymi zbójnikami w tym nad Janem Klimczakiem, któremu darował winy zbójnickie, co było zdarzeniem z pewnością niezwykłym, za pomoc udzieloną oddziałowi królewskiemu Stefana Bidzińskiego na Żywiecczyźnie.
Wojciecha Klimczaka
schwytano w 1695 roku i „egzekwowano na haku jako hetmana zawiesiwszy”, Mateusz zaś osaczony przy napadzie na Łodygowice i zmuszony do wycofania się na teren państwa bielskiego został schwytany w Mikuszowicach w 1697 roku i stracony na Krzemionkach w Krakowie.
Obok wielu innych niechlubną sławę zyskał Martyn Portasz ze swoją kompanią, który w 1689 roku „z bratem swoim, a pachołkami dwudziestupięcioma po Żywieckim Państwie i inszych okolicznych państwach zbójstwem swym bardzo grasował, plebanie, dwory szlacheckie rabował”. W celu złapania bandy wysłano wojska z Krakowa i w końcu schwytano go na łące nazwanej Srobite w Kolebie i „na Grojcu przez kata Jędrka Krakowskiego stracono. Naprzód mu pasy dwa na plecach udarto i dwie ręce ucięto a na ostatku żywo na haku jako hetmana zawieszono”.
W XVIII w. wsławiła się banda Proćpaka (nazywał się naprawdę Jerzy Fiedor) z Kamesznicy, ostatniego wielkiego zbójnika na Żywiecczyźnie. Na zbójecki szlak Proćpak trafił za sprawą kłusownictwa, za które został skazany na więzienie w Wiśniczu, skąd po pół roku uciekł. Przedostawszy się w rodzinne strony założył „familię” złożoną z 200 dezerterów z wojska austriackiego. Ze „zbójeckich piwnic” czyli jaskiń na Baraniej Górze urządzał wyprawy na Śląsk, Orawę, a nawet na Węgry. Według ludowych podań z Kamesznicy, skąd pochodził Proćpak, w czasie złej pogody, zbójnicy skracali sobie czas, orząc leśne polany radłem, do którego się sami zaprzęgali. Takie „zbójnickie zagony” dochowały się podobno w lesie przy drodze ze szczytu Baraniej Góry na Halę Baranią.
W kompanii Proćpaka grasowali także śląscy zbójnicy, Janek Kulik z Ustronia, Janek GoniołMaciej Hajdys z Wisły. Zdradzony przez niewierną kochankę Proćpak został schwytany a wraz z nim jego towarzysze. Słowa pieśni „O Zbóju Proćpoku” przedstawiają rzecz tak:

"Śćtyry lata go szukali mało po próżnicy
A go naszli u baby we wsi w Kamesznicy"

A potem jak mówi "Pieśń o Standrechcie", czyli o sądzie doraźnym:

"Sprowadzili całą zgraję inkwizytorów kutych
Do Kameśnic, miejsca złoczyńczego, sutych;
Trzy szubienice w kwadrat złożone stały"

Złapani zbójnicy nie mogli liczyć na litość. Jako wichrzycieli karano ich szczególnie okrutnie, zaś wieszanie za poślednie (ostatnie) żebro należało do lżejszych kar zarezerwowanych wyłącznie dla hetmanów zbójeckich. Znany jest wypadek wykonania egzekucji na zbójniku poprzez pokaleczenie go na całym ciele i zaszyciu w rulonie ze świeżej skóry bydlęcej. Zmarł on po kilku dniach zjedzony żywcem przez robactwo.

Numizmat z wizerunkiem Janka Kulika:

1 funt zbójnicki z Ustronia – Janek Kulik (2009)

zbojnicy_22

1 funt zbójnicki z Ustronia – Janek Kulik / czas obowiązywania: 2009-12-09 - 2010-03-03;
producent: Mennica Łebska – Łeba, emitent: Mennica Łebska; materiał: bimetal; nakład: 5000 szt.;
średnica: 27 mm; projekt: Justyna Jaśkowiak

   

10 – Janek Gonioł i Maciej Hajdys

Numizmat z wizerunkiem Janka Gonioła i Macieja Hajdysa:

1 funt zbójnicki z Wisły – Janek Gonioł i Maciej Hajdys (2009)

zbojnicy_23

1 funt zbójnicki z Wisły – Janek Gonioł i Maciej Hajdys / czas obowiązywania: 2009-12-09 - 2010-03-03;
producent: Mennica Łebska – Łeba, emitent: Mennica Łebska; materiał: bimetal; nakład: 5000 szt.;
 średnica: 27 mm; projekt: Justyna Jaśkowiak

   

11 – Bracia Klimczak

Klimczakowie – ród zbójników, wywodzących się z Żywiecczyzny. Dowodzili oni bandami, grasującymi w XVII wieku na terenie dzisiejszych Beskidów: Żywieckiego, Śląskiego i Małego. Z imienia najczęściej wymienia się trzech (czasami określanych jako braci):
-   Wojciech Klimczak – hetman zbójnicki, ujęty podczas napadu na dwór w Rajsku wraz z dziewięcioma kompanami w 1695 lub 1696 roku, stracony w Oświęcimiu przez powieszenie za żebro.
-   Mateusz Klimczak – hetman zbójnicki, urodzony w Lipowej, ujęty w 1697 roku w Mikuszowicach po napadzie na Łodygowice i stracony na krakowskich Krzemionkach.
-   Jan Klimczak – hetman zbójnicki, któremu król Jan Kazimierz odpuścił zbójeckie przewiny za pomoc, udzieloną oddziałowi królewskiemu podczas potopu szwedzkiego.
Oddziały (towarzystwa) dowodzone przez Klimczaków oprócz niechlubnych, miały także chlubne karty w swej historii. Miało to miejsce w latach wspomnianego już potopu szwedzkiego, kiedy to m.in. dzięki ich działaniu ocalony został w 1656 roku Żywiec. W latach 1685-1686 trzy oddziały posiadały glejty, pozwalające na swobodne poruszanie się w terenie, a król Jan Kazimierz oddzielnym pismem polecał opiekę nad najbardziej zasłużonymi,
Postacie i czyny zbójników z rodu Klimczaków posłużyły jako pierwowzór do powstania legendy o zbójniku Klimczoku.

Numizmat z wizerunkiem braci Klimczak:

1 funt zbójnicki ze Szczyrku – Bracia Klimczak (2009)

zbojnicy_24

1 funt zbójnicki ze Szczyrku – Bracia Klimczak / czas obowiązywania: 2009-12-09 - 2010-03-03;
producent: Mennica Łebska – Łeba, emitent: Mennica Łebska; materiał: bimetal; nakład: 5000 szt.;
 średnica: 27 mm; projekt: Justyna Jaśkowiak

   

Opracował: Józef Smurawa

Źródła:
- http://www.pttk.sltzn.katowice.pl/ - ZBOJNICY.HTM - „Beskidzcy zbójnicy” / Łukasz Bołdys
- http://pl.wikipedia.org/
- Notka biograficzna Jerzego Fiedora: „Jerzy Proćpak” - http://pl.wikipedia.org/ - autor: Lajsikonik
- Mennica Łebska
- Mennica Polska S.A.

Nowe zasady dotyczące ciasteczek (cookies). Wykorzystujemy pliki cookies, aby nasz serwis lepiej spełniał Wasze oczekiwania. W razie potrzeby można zablokować ciasteczka w przeglądarce jak to zrobić tutaj.

Akceptuję zapisywanie ciasteczek (cookie) dla tej strony:

EU Cookie Directive Module Information