Nowy Sącz – miasto Sędziwoja

Nowy Sącz – miasto na prawach powiatu w województwie małopolskim, siedziba ziemskiego powiatu nowosądeckiego. Położone jest w centrum Kotliny Sądeckiej w łańcuchu gór Beskidu Sądeckiego, w głównym paśmie Karpat, w widłach dwóch głównych rzek Dunajca i Kamienicy Nawojowskiej, pomiędzy ziemiami - gorlicką i limanowską, niedaleko granicy państwowej z Republiką Słowacką. Trzecie pod względem liczby mieszkańców i powierzchni miasto w województwie małopolskim. Węzeł komunikacyjny, główny ośrodek turystyczny Sądecczyzny. Jedno z najstarszych miast w Małopolsce – lokowane 8 listopada 1292 roku. Nowy Sącz był miastem królewskim Korony Królestwa Polskiego. Według danych z 31 grudnia 2013 roku miasto miało 82 877 mieszkańców.

Panorama Nowego Sącza – fot. http://www.beskidsadecki.eu/

Nowy Sącz to ośrodek przemysłu elektrotechnicznego, drzewnego, materiałów budowlanych, odzieżowego, skórzanego i spożywczego. Ważny ośrodek turystyczny i kulturalny ziemi sądeckiej. Znajduje się tu Sądecki Park Etnograficzny - skansen zabytkowego budownictwa ludowego i folkloru sądeckiego. Miejsce organizacji Dni Sztuki Wokalnej im. Ady Sari. W Nowym Sączu działają: regionalny zespół Lachy, założony w 1956 roku (wykonuje pieśni i tańce Lachów sądecko-limanowskich i górali sądeckich), Zespół Tańca Ludowego Sądeczanie, utworzony w 1946 roku, i Dziecięcy Zespół Taneczny Małe Lachy, powstały w 1953 roku (wykonuje tańce i pieśni z okolic Nowego Sącza).

Nowy Sącz położony na zróżnicowanej wysokości od 272 n.p.m.(Wielopole) do ok. 475 n.p.m. (wzgórze Majdan). Najstarsza część miasta leży na płaskim wyniesieniu pomiędzy korytami rzek Dunajca i Kamienicy Nawojowskiej, które posiada naturalne walory obronne, co zadecydowało o lokowaniu miasta przez króla Wacława II właśnie w tym miejscu. W dawnych czasach wzgórze miejskie było poprzecinane parowami (obecnie zasypanymi) pełniącymi role dodatkowych fos. Położenie w Kotlinie Sądeckiej powoduje pewną izolację Nowego Sącza od innych ośrodków osadniczych, jednak przebiegający tędy szlak komunikacyjny na południe Europy, spowodował, że miasto znalazło w średniowieczu dogodne warunki do rozwoju i wymiany handlowej – głównie z Węgrami.
Nowy Sącz położony jest u podnóża masywów górskich: na południu znajduje się Beskid Sądecki, na zachodzie Beskid Wyspowy, na wschodzie wcina się wąskim klinem Beskid Niski, a od północy przylega Pogórze Rożnowskie. W niewielkiej odległości znajduje się Jezioro Rożnowskie.
Przed reformą administracyjną w 1998 roku stolica województwa nowosądeckiego. W latach 1973-1977 miasto było siedzibą gminy wiejskiej Nowy Sącz.

Nowy Sącz, pomnik Jana Pawła II w Nowym Sączu, umiejscowiony jest na rynku, obok ratusza;
pomnik "Sądecki kolejarz" przed dworcem kolejowym Nowy Sącz – fot. WIKIPEDIA

Początkowo osada w miejscu dzisiejszego Nowego Sącza nosiła nazwę Kamienica. Nazwa miasta aktem lokacyjnym nadanym przez Wacława II, została przeniesiona z sąsiadującego Sandecz – Sącza (dzisiaj Starego Sącza). Aby odróżnić od poprzedniego miasta, dodano przymiotnik „Nowy”, a miasto zaczęło nosić nazwę „Nova Sandecz”.

      

Ważne daty w historii miasta

– 8 listopada 1292 r. / lokacja miasta przez króla Wacława II. Miasto zawdzięczało szybki rozwój położeniu na szlaku handlowym na Węgry.
– XIV w. / Za panowania Kazimierza Wielkiego, wybudowany został zamek i mury obronne. W zamku sądeckim odbywały się liczne spotkania polskich władców z władcami innych narodów. W 1409 roku król Władysław Jagiełło oraz książę litewski Witold układali tutaj plany wojny z zakonem krzyżackim. W średniowieczu miasto kilkakrotnie nawiedzały powodzie, pożary oraz epidemie, co częściowo zahamowało jego rozwój.
– XVI i XVII w. / W okolicach Nowego Sącza rozwijali działalność bracia polscy (m.in. Jonasz i Wespazjan Schlichtyngowie). W mieście w latach 1556-1616 funkcjonowała tu szkoła i zbór ariański ukierunkowane na dyteizm.
– 13 grudnia 1655 r. /  Mieszczanie sądeccy, pod dowództwem braci Wąsowiczów i przy wsparciu oddziałów Gabriela Wojniłłowicza, uwolnili miasto (jako jedno z pierwszych w Rzeczypospolitej) od najeźdźców szwedzkich.
– 1683 r. /  Leżący nieopodal Stary Sącz, odwiedził powracający do kraju po zwycięskiej bitwie pod Wiedniem Jan III Sobieski. Tam spotkał się ze swoją żoną, królową Marią Kazimierą.
– 1770 r. /  Jeszcze przed I rozbiorem Polski, Austria zaanektowała powiaty spiski, nowotarski i sądecki, w wyniku czego Nowy Sącz znalazł się w granicach Austrii w Galicji – urzędowa niemiecka nazwa miasta brzmiała Neu Sandez.
– 1876 r. / Utworzono C.K. Warsztaty Kolejowe, a rok później oddano do użytku sądecki odcinek kolei tarnowsko-leluchowskiej.
– 3 lipca 1893 r. / W Nowym Sączu powstał Związek Stronnictwa Chłopskiego (ZSCh) – pierwsza w Europie polityczna organizacja chłopska. Utworzona została przez Jana i Stanisława Potoczków.
– 1912 r. / Jako w jednym z pierwszych miast w Polsce wybudowano w rekordowym tempie własną elektrownię. 11 marca po raz pierwszy zapaliły się lampy elektryczne.
– I wojna światowa / W latach 1914-1915, miasto przejściowo okupowali Rosjanie, następnie ponownie zajęte zostało przez wojska państw centralnych. Wyzwolony w 1918 roku powrócił do odrodzonej Rzeczypospolitej.
– 21 czerwca 1934 r. / Na „Starym Cmentarzu” został pochowany minister spraw wewnętrznych gen. Bronisław Pieracki. W tym dniu Polskie Radio przeprowadziło pierwszą w historii bezpośrednią transmisję wydarzenia spoza Warszawy.
– II wojna światowa / 6 września 1939 Nowy Sącz został zajęty przez wojska niemieckie. W latach okupacji niemieckiej przez Nowy Sącz prowadziły szlaki przerzutu żołnierzy na Węgry do organizowanej we Francji a potem Anglii armii polskiej. 20 stycznia 1945 roku, po trzydniowych walkach, do miasta wkroczyły jednostki 38 Armii gen. płk. Kiryła Moskalenki. Za bohaterską postawę w czasie wojny w 1946 miasto odznaczone zostało Orderem Krzyża Grunwaldu III klasy.
– 1975-1998 / Nowy Sącz był stolicą województwa nowosądeckiego

Nowy Sącz, ruiny zamku i kwietny zegar – fot. http://www.beskidsadecki.eu/

   

Zabytki Nowego Sącza

– Ratusz / budynek stanowiący serce miasta, siedziba władz Nowego Sącza. Obecny kształt ratusz uzyskał podczas odbudowy po pożarze w końcu XIX wieku. Stoi pośrodku rynku – centralnego placu miasta, który ma powierzchnię 19 200 m²

– Kościoły i klasztory / Bazylika kolegiacka; kościół pw. św. Rocha – parafia istniała za czasów księdza Jana Długosza, przed 1513 r.; kościół pw. św. Heleny – nieznany rok budowy, wymieniany w archiwach Kapituły Katedry Wawelsklej już w 1596 r.; kościół pw. Najświętszego Serca Pana Jezusa; kościół św. Wawrzyńca; kościół pw. św. Ducha i Klasztor OO Jezuitów – z fundacji Władysława Jagiełły wzniesiony w 1410 r.; zespół Poklasztorny OO Franciszkanów – powstał w 1297 r. z upoważnienia Wacława II; kościół pw. św. Kazimierza; klasztor i Kościół Popijarski – budowa z inicjatywy starosądeckich klarysek przed 1610 r.; „Biały Klasztor” – Klasztor Zgromadzenia Sióstr Niepokalanego Poczęcia Najświętszej Marii Panny; kapliczka „Szwedzka” pw. św. Marka z 1771 r.; kapliczka pw. św. Jana Nepomucena z przełomu XIX i XX wieku (przyczółek mostu nad Kamienicą); kapliczka pw. św. Anny z XVII wieku (przy ul. Lwowskiej)

1 - Kościół Franciszkanów - powstał w 1297 r. z uposażenia Wacława II
2 - Kościół św. Wawrzyńca
3 - Kościół św. Kazimierza
4 - Bazylika kolegiacka św. Małgorzaty
Fot. WIKIPEDIA

– synagoga – wybudowana w 1746 roku

– chasydzka bożnica Bajs Nusn z przełomu XIX i XX wieku

– układ urbanistyczny Starego Miasta

– mury obronne miasta Nowego Sącza

– Zamek Królewski w Nowym Sączu (XIV, XVII w.) – ruiny, z zachowanym fragmentem fortyfikacji miejskich

– Dom Gotycki – siedziba Muzeum Okręgowego w Nowym Sączu

– Renesansowa kamienica Lubomirskich – dzisiaj Biblioteka Publiczna

– Sądecki Park Etnograficzny – jest skansenem regionalnym, który prezentuje kulturę ludową Sądecczyzny

Sądecki Park Etnograficzny w Nowym Sączu – skansen regionalny prezentujący architekturę drewnianą i tradycyjną kulturę ludową historycznej Sądecczyzny. Region ten obejmuje cztery grupy etnograficzne: Lachów Sądeckich, zachodnią część Pogórzan, Górali Sądeckich i Łemków Nadpopradzkich.

Sądecki Park Etnograficzny w Nowym Sączu
1 - Biedniacka chałupa Pogórzan w Sądeckim Parku Etnograficznym
2 – Rekonstrukcja nowosądeckiego ratusza z Miasteczka Galicyjskiego
Fot. WIKIPEDIA

Sektor Sądeckiego Parku Etnograficznego „Miasteczko Galicyjskie” jest rekonstrukcją galicyjskiej, małomiasteczkowej zabudowy z przełomu XIX i XX wieku. Miasteczko Galicyjskie, w odróżnieniu od pozostałych części Sądeckiego Parku Etnograficznego, stanowi przede wszystkim zaplecze konferencyjne, hotelowe, gastronomiczne, handlowe, a także wystawiennicze dla istniejącego muzeum skansenowskiego, gdzie znajdują się oryginalne obiekty przeniesione z różnych stron Sądecczyzny.
Miasteczko Galicyjskie zlokalizowane jest na terenie osiedla Piątkowa w Nowym Sączu, docelowo stanowi główne wejście do Sądeckiego Parku Etnograficznego.
Budowa budynków została ukończona na przełomie marca i kwietnia 2011 roku, a oficjalna inauguracja odbyła się 2 maja 2011 roku.

– secesyjny Dworzec PKP

– budynki secesyjne z pocz. XX w. projektu budowniczego miejskiego, Zenona Adama Remiego

   

Numizmaty związane z miastem Nowy Sącz

– Bony na 1 koronę (1918) płatne w artykułach spożywczych w handlach przez Magistrat wskazanych

Pieniądz zastępczy / Nowy Sącz - bony na 1 koronę 1918 w czterech odmianach kolorystycznych
z różnymi pieczęciami emitowane przez Komisję Zasiłkową Miasta

    

– Monety zastępcze wojskowych spółdzielni w okresie międzywojennym / 1 Pułku Strzelców Podhalańskich – Nowy Sącz

1 Pułk Strzelców Podhalańskich (1 pspodh.) – oddział piechoty Wojska Polskiego II RP w latach 1918 – 1939.

Nowy Sącz - 50 groszy Spółdzielni 1 Pułku Strzelców Podhalańskich, cynk, średnica – 23,5 mm

    

– Moneta zastępcza / bon - STOŁÓWKA (RODZINA KOLEJOWA) – Nowy Sącz

Nowy Sącz - Rodzina Kolejowa, 50 groszy, Awers: napis w otoku RODZINA KOLEJOWA /
NOWY SĄCZ, pośrodku liczba 50, obwódka z perełek, Rewers: liczba 50 umieszczona pośrodku,
u dołu łukiem - STOŁÓWKA - , obwódka z perełek, mosiądz 25 mm, Sikorski T.II nr 2

    

– 2 ZŁOTE (2006) / Nowy Sącz – Seria: MIASTA W POLSCE (Ratusz w Nowym Sączu)

Emitent: Narodowy Bank Polski; Mennica Polska S.A. - Warszawa; emisja: 06.11.2006 r.;
materiał: GOLDEN NORDIC (CuAl5Zn5Sn1); średnica: 27 mm; masa: 8,15 g; nakład: 1 100 000 szt.,
projekt: Ewa Tyc-Karpińska (awers), Roussanka Nowakowska (rewers)

Ratusz - siedziba władz Nowego Sącza / Najstarszym budynkiem, pełniącym funkcję ratusza był parterowy, murowany budynek zlokalizowany obok kościoła św. Małgorzaty. Ratusz ten został zakupiony w połowie XV wieku przez kardynała Zbigniewa Oleśnickiego po utworzeniu Kolegiaty.
Po sprzedaży budynku ratusza dla wikarych Kolegiaty, wzniesiono nową siedzibę władz miasta na centralnym placu jakim był Rynek. W latach 1486 i 1522 był odbudowywany po częściowych pożarach. W latach 1562-63 został przebudowywany przez muratorów Lodovico Italusa i Tomasza, Alberta Lubelczyka, Krzysztofa Kurzelowczyka i Walentego Barana oraz Mateusza z Krakowa. Na początku XVII wieku po kolejnym pożarze (1611 r.) został odbudowany jako piętrowy budynek z wieżą zegarową. W 1834 r. został przebudowany, otrzymał kolumnowy portyk przed frontową fasadą oraz został nadbudowany o drugie piętro. 17 kwietnia 1894 roku w pożarze północno-zachodniej części miasta, całkowitemu zniszczeniu uległ również barokowy ratusz.
Obecny budynek powstał w latach 1895 - 1897, Pomysłodawcą budowy nowego ratusza był ówczesny burmistrz miasta Lucjan Lipiński. Budynek ratusza został zaprojektowany w stylu eklektycznym, wnętrza zostały zaprojektowane w stylu neorenesansowym i neobarokowym. Projektantem ratusza był architekt miejski Jan Peroś. Budową kierował Karol Knaus z Krakowa. Obecny ratusz jest budynkiem piętrowym ze stromym dachem skrywającym poddasze. Parter budynku jest boniowany. Elewacja frontowa jest zaprojektowana symetrycznie, gdzie na osi budynku usytuowano czterokondygnacyjną wieżę zegarową. Główną salą ratusza jest sala posiedzeń z neorenesansowym stropem kasetonowym oraz malowidłami wykonanymi w 1911 r. przez Piotra Spitzmann-Karwosieckiego, przedstawiającymi wydarzenia z historii miasta.

    

– SĄCZE 2009 (Legenda o Sędziwoju, Nowy Sącz) – Dukaty lokalne

4 SĄCZE / Emitent: Urząd Miasta Nowy Sącz, Biuro Promocji Regionów, producent: Mennica Polska S.A.,
czas obowiązywania: 2009-07-11 - 2009-09-30, nakład: 20 000 szt., średnica: 27 mm,
waga: 8,4 g, materiał: mosiądz, stempel: zwykły, projekt: Robert Kotowicz
122 SĄCZE / Emitent: Urząd Miasta Nowy Sącz, Biuro Promocji Regionów, producent: Mennica Polska S.A.,
czas obowiązywania:  2009-07-11 - 2009-09-30, nakład: 600 szt., średnica: 32 mm, waga: 14,14 g, materiał:
srebro (Ag.500) + złota wkładka (Au.999,9), stempel: lustrzany, projekt: Robert Kotowicz

Legenda o Sędziwoju / Michał Sędziwój (1566 – 1646), znany też jako Sendivogius Polonus, to postać o niezwykłej historii. Pasjonowała go natura, a jego celem było poznanie sekretu kamienia filozoficznego, znalezienie sposobu zamieniania metali w najczystsze złoto. Podróżując po Saksonii Sędziwój trafił na dwór księcia Christiana, który wtrącił do więzienia słynnego włoskiego alchemika – Sethona, za karę iż ten nie chciał wyjawić mu tajemniczej receptury zamieniającej ołów w złoto. Sędziwój uwolnił Włocha z lochu, ten jednak okaleczony torturami których zaznał w zamku Christiana, zmarł kilka dni później. Wcześniej zdążył jednak, w wyrazie podziękowania dla swojego wybawcy, podarować mu uncję proszku zamieniającego ołów w złoto. W spadku odziedziczył Sędziwój także wszystkie pisma Sethona, jego magiczny proszek oraz… młodą żonę Weronikę. Sędziwój szybko poślubił wdowę po sławnym alchemiku i wyjechał z nią do Czech, dokąd wezwał go cesarz Rudolf II, parający się alchemią, magią i astrologią. W zamku na Hradczanach, w obecności króla Sendivogius zamienił w ogniu ołów w sztabkę złota przy użyciu magicznego proszku podarowanego mu przez Sethona. Pełen chwały i zaszczytów Sędziwój wyjechał do Wirtembergi, gdzie znalazł się na dworze Fryderyka III, który lubił otaczać się alchemikami, licząc że stanie się w ten sposób bogatym władcą. Spotkała do tam jednak niemiła historia. Zazdrosny o nowego alchemika, ówczesny faworyt króla Mühlenfels pojmał go i wtrącił do lochu, niszcząc przy okazji wszystkie księgi i receptury będące w posiadaniu sądeckiego alchemika. Co najgorsze, zniszczeniu uległ też magiczny proszek podarowany przez Sethona. Szczęśliwie, dzięki wsparciu swego wiernego pomocnika Jana Badowskiego udało mu się opuścić niegościnne więzienie. Sędziwój wrócił do Nowego Sącza, a ostatnie lata swojego życia spędził na Śląsku. Od jego śmierci w 1646 roku, w każdą noc sylwestrową spotkać go można na ulicach Nowego Sącza, chodzącego dumnie w uniwersyteckiej todze i rzucającego bezdźwięcznie pod nogi złote dukaty.

     

– SĄCZE 2010 (100 LAT SANDECJI NOWY SĄCZ) – Dukaty lokalne

3 SĄCZE / Emitent: Urząd Miasta Nowy Sącz, Biuro Promocji Regionów, producent: Mennica Polska S.A.,
czas obowiązywania: 2010-07-10 - 2010-08-31, nakład: 20 000 szt., średnica: 22 mm,
waga: 4,3 g, materiał: mosiądz, stempel: zwykły, projekt: Andrzej i Roussanka Nowakowscy
7 SĄCZÓW / Emitent: Urząd Miasta Nowy Sącz, Biuro Promocji Regionów, producent: Mennica Polska S.A.,
czas obowiązywania: 2010-07-10 - 2010-08-31, nakład: 15 000 szt., średnica: 27 mm,
waga: 9,1 g, materiał: bimetal: otok: mosiądz (CuZn), rdzeń: miedzionikiel (CuNi), stempel: zwykły,
projekt: Andrzej i Roussanka Nowakowscy
100 SĄCZÓW / Emitent: Urząd Miasta Nowy Sącz, Biuro Promocji Regionów, producent: Mennica Polska S.A.,
czas obowiązywania:  2010-07-10 - 2010-08-31, nakład: 500 szt., średnica: 32 mm, waga: 14,14 g, materiał:
srebro (Ag.500) + tampondruk, stempel: lustrzany, projekt: Andrzej i Roussanka Nowakowscy

W roku 2014 pojawiły się wersje - 3 SĄCZE i 7 SĄCZÓW z tampondrukiem. Są to żetony uzupełniające serię. Żetony te powstały na bazie tych, które się nie sprzedały z wersji mosiężnej i bimetalowej. Nie podano nakładu tych żetonów.

Zamek Królewski w Nowym Sączu – budowla wzniesiona przez króla Kazimierza Wielkiego w latach 1350–1360 na skarpie w obrębie fortyfikacji miejskich Nowego Sącza, w widłach dwóch rzek: Dunajca i Kamienicy. W przeszłości zamek posiadał dwie baszty narożne, wieżę, budynek mieszkalny i przedzamcze. Do dzisiaj zachowały się resztki murów obwodowych oraz zrekonstruowana Baszta Kowalska. Obecnie na terenie ruin zamku znajduje się park miejski.

Zamek w Nowym Sączu, Baszta Kowalska – stan obecny – fot. WIKIPEDIA

Miejski Klub Sportowy Sandecja Nowy Sącz – klub sportowy z Nowego Sącza

Dotychczasowe nazwy klubu:
-   1920 – Robotniczy Klub Sportowy
-   1933 – Kolejowy Klub Przysposobienia Wojskowego
-   1945 – Klub Sportowy OMTUR
-   1947 – Koło Sportowe Sądeckiego Oddziału ZZK
-   23 marca 1957 – Kolejowy Klub Sportowy (patronat ZNTK Nowy Sącz)
-   1963 – Komunikacyjny Klub Sportowy
-   27 czerwca 1999 – Miejski Klub Sportowy

Klub rozpoczął działalność w 1910 roku z inicjatywy naczelnika Polskiego Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół” Adama Biedy. Nazwa klubu pochodzi od łacińskiej nazwy miasta Nova Civitas Sandecz. Pierwszym prezesem klubu był Józef Damse.
1 maja 1970 roku odbyło się oficjalne otwarcie obecnego stadionu. Z tej okazji rozegrano mecz młodzieżowych reprezentacji Polski i Węgier. Mecz zakończył się wynikiem 2:3 a jedną z bramek strzelił Kazimierz Kmiecik. Na stadionie było ok. 10 tysięcy widzów. Do 1998 roku stadion nosił nazwę XXV-lecia PRL, zaś 2 czerwca 2001 przyjął imię Ojca Władysława Augustynka (1915-1997).
Planem na 100-lecie ekipy, był awans do I ligi, który został zrealizowany w ostatnim meczu rundy wiosennej 2008/2009. W meczu wyjazdowym z Concordią Piotrków Trybunalski drużyna trenera Roberta Moskala wygrała 5:3 czym zapewniła sobie awans do bezpośredniego zaplecza Ekstraklasy.

      

– 7 SĄCZÓW 2012 (720 LAT NOWEGO SĄCZA) – Dukat lokalny

Rewers: pieczęć lokacyjna Nowego Sącza.

7 SĄCZÓW / Emitent: Urząd Miasta Nowy Sącz, producent: Mennica Polska S.A., emisja: 06.07.2012 r.,
nakład: 7000 szt., średnica: 27 mm, waga: 9,1 g, materiał: bimetal: otok: mosiądz (CuZn), rdzeń:
miedzionikiel (CuNi), stempel: zwykły, projekt: Tadeusz Tchórzewski

     

– Medal „ZASŁUŻONY DLA ZIEMI SĄDECKIEJ”

Jest to odznaka honorowa przyznawana raz w roku przez Radę Powiatu Nowosądeckiego. Odznaka honorowa oraz zasady jej przyznawania zostały ostatecznie określone uchwałą Rady Powiatu Nowosądeckiego Nr 371/XXXVII/2010 z dnia 26 marca 2010 roku. W myśl tej uchwały, odznaka nadawana jest za wybitne osiągnięcia w działalności społecznej, kulturalnej, gospodarczej lub sportowej mające szczególne znaczenie dla rozwoju i promocji Powiatu Nowosądeckiego.

    

Autor: Józef Smurawa

Źródła:
- http://pl.wikipedia.org/
- http://portalwiedzy.onet.pl/
- http://www.beskidsadecki.eu/
- WCN